1. Ἦρχθαι τὸν κόσμον καὶ ἡ φύσις διδάσκει καὶ ἡ ἱστορία πιστοῦται, καὶ τῶν τεχνῶν αἱ εὑρέσεις καὶ τῶν νόμων αἱ θέσεις καὶ τῶν πολιτειῶν αἱ χρήσεις ἐναργῶς παριστᾶσι· σχεδὸν γὰρ τεχνῶν ἁπασῶν ἴσμεν τοὺς εὑρετὰς καὶ τοὺς νομοθέτας τῶν νόμων καὶ τοὺς τὴν ἀρχὴν κεχρημένους ταῖς πολιτείαις. Ἔτι γε μὴν καὶ τῶν συγγραψαμένων περὶ ὁτουδήποτε τὴν ἀρχὴν ἁπάντων, καὶ οὐδένα τούτων ὁρῶμεν ὑπερβαίνοντα τὴν τοῦ κόσμου καὶ τοῦ χρόνου γένεσιν, ἣν ἱστόρησεν ὁ Μωϋσῆς. Καὶ αὐτὸς δὲ Μωϋσῆς, ὁ τὴν ἀρχὴν τῆς τοῦ κόσμου γενέσεως συγγραψάμενος, διὰ τοσούτων ἔργων καὶ λόγων ἐξαισίων ἀναντιρρήτους παρέσχετο πίστεις τῆς καθ’ ἑαυτὸν ἀληθείας, ὡς σχεδὸν ἅπαν γένος ἀνθρώπων καταπειθὲς ἐξειργάσθαι καὶ καταγελᾶν ἀναπεῖσαι τῶν τἀναντία σοφισαμένων. Ἐπεὶ καὶ ἡ τοῦ κόσμου τούτου φύσις ἀεὶ προσφάτου τῆς καθ’ ἕκαστον ἀρχῆς δεομένη καὶ χωρὶς αὐτῆς μηδαμῇ συνίστασθαι δυναμένη, τὴν πρώτην ἑαυτῆς, ἥτις οὐκ ἐξ ἄλλης ἦν, ἀρχήν, δι’ αὐτῶν παρίστησι τῶν πραγμάτων.
2. Οὐκ ἦρχθαι μόνον, ἀλλὰ καὶ τέλος ἕξειν τὸν κόσμον ἡ μὲν φύσις αὐτοῦ τῶν ἐνδεχομένων εἶναι παρίστησιν, οἱονεὶ κατὰ μέρη διηνεκῶς τελευτῶσα· βεβαίαν δὲ καὶ ἀναντίρρητον παρέχει τὴν πίστιν ἡ προφητεία τῶν τε ἄλλων ἐνθέων καὶ χριστοῦ τοῦ ἐπὶ πάντων θεοῦ, οἷς πιστεύειν ὡς ἀληθέσιν οὐ τοῖς εὐσεβέσι μόνον, ἀλλὰ καὶ τοῖς ἀσεβέσιν ἀνάγκη, κἀπὶ τῶν ἄλλων ὧν οὗτοι προεῖπον ἁπάντων ἀληθεύοντας αὐτοὺς ὁρῶσιν. Ἔστι δὲ μαθεῖν παρ’ αὐτῶν, ὡς οὐχὶ πρὸς τὸ μὴ ὃν ὁ κόσμος οὗτος ἅπας χωρήσει παντάπασιν, ἀλλ’ ὡς καὶ τὰ ἡμέτερα σώματα μετασκευασθήσεται πρὸς τὸ θειότερον, λυθείς τε καὶ μεταστοιχειωθείς, ὡς ἀνάλογος ἡμῖν εἴη, τῇ δυνάμει τοῦ θείου πνεύματος.
3. Τὸν οὐρανόν φασιν οἱ τῶν Ἑλλήνων σοφοὶ στρέφεσθαι τῇ φύσει τῆς κοσμικῆς ψυχῆς καὶ τὸ δίκαιον καὶ τὸν λόγον διδάσκειν. Ποῖον δίκαιον; Τίνα λόγον; Εἰ γὰρ μὴ τῇ ἑαυτοῦ φύσει, ἀλλὰ τῇ φύσει τῆς κοσμικῆς, ἥν φασι ψυχήν, ὁ οὐρανὸς στρέφεται, τοῦ κόσμου δὲ παντός ἐστιν ἡ κοσμικὴ ψυχή, πῶς οὐχὶ στρέφεται καὶ ἡ γῆ καὶ τὸ ὕδωρ καὶ ὁ ἀήρ; Καίτοι κατ’ αὐτοὺς ἀεικινήτου τῆς ψυχῆς οὔσης, ἀλλὰ τῇ οἰκείᾳ φύσει ἡ γῆ τε ἵσταται καὶ τὸ ὕδωρ τὴν κάτω χώραν λαβόν, οὕτω καὶ ὁ οὐρανὸς τῇ ἑαυτοῦ φύσει ἀεὶ κινεῖται καὶ κύκλῳ κινεῖται, τὴν ἄνω κατέχων χώραν. Ποία δέ τίς ἐστι καὶ ἡ κοσμικὴ ψυχή, ἧς τῇ φύσει ὁ οὐρανὸς κινεῖται; Ἄρα λογική; Οὐκοῦν αὐθαίρετος ἂν εἴη καὶ οὐκ ἂν τὰς αὐτὰς ἀεὶ κινήσεις ἐκίνει τὸ οὐράνιον σῶμα· τὰ γὰρ αὐθαίρετα ἄλλοτε ἄλλως κινεῖται. Τί δὲ καὶ ἴχνος λογικῆς ψυχῆς ὁρῶμεν ἐπὶ τῆς κατωτάτω ταύτης σφαίρας, τῆς γῆς πάλιν λέγω, ἢ τῶν ἐγγυτάτω περὶ αὐτήν, ὕδατός τε καὶ ἀέρος, ἢ καὶ τοῦ πυρὸς αὐτοῦ, καὶ τούτων γάρ ἐστιν ἡ κοσμικὴ ψυχή; Πῶς δὲ αὖθις καὶ τὰ μὲν ἔμψυχα, τὰ δὲ ἄψυχα, καὶ τοῦτο κατ’ αὐτούς; Καὶ ταῦτα οὐ τὰ τυχόντα, ἀλλὰ λίθος ἅπας, μέταλλον ἅπαν, χοῦς ἅπας, ὕδωρ, ἀήρ, πῦρ· καὶ τὸ πῦρ γὰρ οἱ αὐτοὶ τῇ ἑαυτοῦ φύσει φασὶ κινεῖσθαι, ἀλλ’ οὐ τῇ ψυχῇ. Κοινῆς οὖν οὔσης τῆς ψυχῆς, πῶς ὁ οὐρανὸς μόνος τῇ φύσει ταύτης, ἀλλ’ οὐχὶ τῇ ἑαυτοῦ κινεῖται; Ἀλλ’ οὐκ ἔστι λογικὴ ἡ κατ’ αὐτοὺς κινοῦσα τὸ οὐράνιον σῶμα ψυχή, καὶ πῶς, εἴπερ πηγή ἐστιν αὕτη κατ’ αὐτοὺς τῶν ἡμετέρων ψυχῶν; Ὅμως εἰ μὴ λογική, αἰσθητικὴ ἢ φυτικὴ ἂν εἴη. Ἀλλ’ οὐδεμίαν τούτων ὁρῶμεν σῶμα κινοῦσαν χωρὶς ὀργάνων· ὀργανικὸν δὲ μέλος οὐδὲν ὁρῶμεν, οὔτε γῆς, οὔτε οὐρανοῦ, οὔτε τινὸς ἄλλου τῶν ἐν αὐτοῖς στοιχείων· ἐπεὶ καὶ πᾶν ὄργανον ἐκ διαφόρων ἐστὶ συντεθειμένον φύσεων, τῶν δὲ στοιχείων ἕκαστον φύσεως ἁπλῆς ἐστι καὶ μάλιστα ὁ οὐρανός. Ἡ γοῦν ψυχὴ ἐντελέχεια σώματός ἐστιν ὀργανικοῦ, δυνάμει ζωὴν ἔχοντος· ὁ δὲ οὐρανός, μηδὲν ὀργανικὸν μέλος ἢ μέρος ἔχων, οὐδὲ δύναται ζῇν· πῶς οὖν ἂν ὅλως ἔχοι ψυχήν, ὃ ζῇν ἀδυνάτως ἔχει; Ἀλλ’ οἱ ματαιωθέντες ἐν τοῖς διαλογισμοῖς αὐτῶν, ἐξ ἀσυνέτου καρδίας ψυχὴν ἀνέπλασαν, τὴν μήτε οὖσαν, μήθ’ ὑπάρξασαν, μήτε ἐσομένην. Καὶ ταύτην, τοῦ μὲν αἰσθητοῦ παντὸς κόσμου δημιουργὸν καὶ κυβερνήτην καὶ προνοητήν, τῶν δὲ ἡμετέρων ψυχῶν, μᾶλλον δὲ πασῶν, οἷόν τινα ῥίζαν καὶ πηγήν, ἀνεῖπον, αὐτὴν ἔχουσαν τὴν γένεσιν ἐκ νοῦ· ὃν δήποτε ἐκεῖνον νοῦν ἄλλον τὴν οὐσίαν εἶναι λέγουσι παρὰ τὸν ἄκρον, ὅν φασιν αὐτοὶ θεόν. Καὶ ταῦτα τοιαῦτα ὄντα δογματίζουσιν οἱ τὴν σοφίαν καὶ τὴν θεολογίαν ἄκροι κατ’ αὐτούς· τῶν κνώδαλα καὶ λίθους θεοποιούντων οὐδὲν ἄμεινον, μᾶλλον δὲ καὶ πολλῷ χεῖρον περὶ τὸ σέβας διακείμενοι. Κνώδαλα γὰρ καὶ χρυσὸς καὶ λίθος καὶ χαλκὸς ἔστι τι, κἂν τῶν ἐν τοῖς κτιστοῖς ἐσχάτων· κοσμικὴ δὲ ψυχὴ καὶ ἀστροφόρος, οὔτε ἔστιν, οὔτε τί ἐστι, μηδαμῇ οὖσα μηδαμῶς, ὅτι μὴ ἀνάπλασμα διανοίας κακοδαίμονος.
4. Ἐπειδή, φασίν, ἀνάγκη κινεῖσθαι τὸ οὐράνιον σῶμα, περαιτέρω δὲ τόπος οὐδεὶς εἰς ὃν ἂν προΐοι, ἐπαναστρέφει πρὸς ἑαυτὸ καὶ τὸ προϊέναι τούτου στρέφεσθαί ἐστιν. Εὖγε. Εἰ οὖν εἶχε τόπον, ἄνω ἂν ἐφέρετο, καθάπερ καὶ τὸ πῦρ, καὶ αὐτοῦ δὲ μᾶλλον τοῦ πυρός, ἐπεὶ καὶ κοῦφον τὴν φύσιν τοῦ πυρὸς μᾶλλον. Αὕτη δὲ οὐ φύσεως ψυχῆς ἡ κίνησις, ἀλλὰ φύσεως κουφότητος. Εἰ οὖν τὸ προϊέναι τοῦ οὐρανοῦ στρέφεσθαί ἐστι, τὸ δὲ τῇ ἑαυτοῦ φύσει ἔχει, ἀλλ’ οὐ τῇ τῆς ψυχῆς, στρέφεται ἄρα τὸ οὐράνιον σῶμα οὐ τῇ φύσει τῆς ψυχῆς, ἀλλὰ τῇ ἑαυτοῦ. Οὐκοῦν οὐδὲ ψυχὴν ἔχει, οὐδ’ ἔστι τις οὐράνιος ἢ παγκόσμιος ψυχή· ἀλλὰ μόνη λογικὴ ψυχή ἐστιν ἡ ἀνθρωπίνη, οὐκ οὐράνιος ἀλλ’ ὑπερουράνιος, οὐ τόπῳ ἀλλὰ τῇ ἑαυτῆς φύσει, ἅτε νοερὰ ὑπάρχουσα οὐσία.
5. Καὶ τὸ προϊέναι δὲ καὶ πρὸς τὸ ἄνω ἐπεκτείνεσθαι τὸ οὐράνιον οὐκ ἔχει σῶμα. οὐχ ὅτι περαιτέρω τόπος οὐκ ἔστι, καὶ ἡ μετὰ τοῦτο γὰρ σφαῖρα τοῦ αἰθέρος ἐμπεριειλημμένη τούτῳ οὐ πρόεισιν ἐπὶ τὸ ἄνω. οὐχ ὅτι τόπος οὐδεὶς εἰς ὃν ἂν προΐοι, περικέχυται γὰρ ταύτῃ τὸ οὐράνιον πλάτος. Οὐκ ἐπεκτείνεται δὲ ἀνωτέρω, ἐπεὶ τὸ ἀνωτέρω ταύτης τοῦτο λεπτότερον αὐτῆς ἐστι· διὸ καὶ ἀνωτέρω ταύτης ἐστὶ τῇ φύσει ἑαυτοῦ. Οὐκ ἄρα ὅτι μὴ ἔχει τόπον ἀνωτέρω ἑαυτοῦ πρὸς τὰ ἄνω οὐ προέρχεται ὁ οὐρανός, ἀλλ’ ὅτι μηδὲν αὐτοῦ σῶμα λεπτότερόν τε καὶ , κουφότερόν ἐστιν.
6. Οὐδὲν σῶμα τοῦ οὐρανίου σώματος ὑψηλότερόν ἐστιν. Ἀλλ’ οὐ παρὰ τοῦτο δεκτικὸν οὐκ ἔστι σώματος τὸ ἀνωτέρω, ἀλλ’ ὅτι πᾶν σῶμα συμπεριείληφεν ὁ οὐρανὸς καὶ μηδὲν ἕτερόν ἐστιν ἐπέκεινα σῶμα. Εἰ δ’ ἦν διελθεῖν, ὥσπερ ἡμῖν τοῖς εὐσεβέσι καὶ πιστεύεται, οὐκ ἂν ἦν ἀπαράδεκτον τὸ ὑπὲρ τὸν οὐρανὸν ἐκεῖνο. Ὁ γὰρ τὰ πάντα πληρῶν θεός, καὶ πρὸς τὰ ἐπέκεινα τοῦ οὐρανοῦ ἐπεκτεινόμενος ἐπ’ ἄπειρον, ἦν καὶ πρὸ τοῦ κόσμου πληρῶν, ὡς καὶ νῦν πληροῖ, τὸν ἐν τῷ κόσμῳ τόπον ἅπαντα· καὶ οὐδὲν προσέστη τοῦτο, ὥστε σῶμα ἐν αὐτῷ γενέσθαι. Οὐκοῦν οὐδὲ ἐκτὸς τοῦ οὐρανοῦ ἐμπόδιον ἔσται τι μὴ εἶναι τόπον, οἷος ὁ περικόσμιος ἢ ὁ γεγονὼς ἐντὸς τοῦ κόσμου, πρὸς τὸ εἶναι σῶμα ἐν αὐτῷ.
7. Πῶς οὖν, ἐπεὶ μηδὲν ἐμπόδιόν ἐστιν, οὐ πρὸς τὸ ἄνω φέρεται ἡ Κίνησις τοῦ οὐρανίου σώματος, ἀλλ’ ἐπαναστρέφον εἰς ἑαυτὸ κινεῖται κύκλῳ; Διότιπερ ἐπιπολάζον, ὡς λεπτότατον ἁπάντων, παντὸς σώματος ἀνώτατόν ἐστιν, ἀλλὰ καὶ κινητικώτατον. Ὡς γὰρ τὸ συμπεπιλημένον ἄκρως καὶ βαρύτατον, κατώτατόν τε ὁμοῦ καὶ στασιμώτατον, οὕτω τὸ ἀραιότατόν τε καὶ κουφότατον, ἀνώτατόν τε ἅμα καὶ κινητικώτατον. Ἐπεὶ οὖν κινεῖσθαι πέφυκεν ἐπιπολάζον ἄνω φύσει· τὸ δ’ οὕτως ἐπιπολάζον χωρισθῆναι τῇ ἑαυτοῦ φύσει, ὧν ἐπιπολάζει, ἀδυνάτως ἔχει· σφαιρικὰ δέ ἐστιν, οἷς τὸ οὐράνιον ἐπιπολάζει σῶμα, κατ’ ἀνάγκην θεῖ περὶ αὐτὰ ἀπαύστως οὐ φύσει ψυχικῇ, ἀλλὰ σωματοειδεῖ τε καὶ οἰκείᾳ, ἐπεὶ καὶ τόπον ἐκ τόπου ἀμείβει κατὰ μέρη, ἣ κίνησις ἰδιαιτάτη ἐστὶ σωμάτων, ὥσπερ καὶ ἡ ἀντικειμένη στάσις τῶν ἐχόντων σωμάτων ἀντιθέτως.
8. Ἴδοι τις ἂν κἀν τοῖς ἐγγὺς περὶ ἡμᾶς τοὺς ἀνέμους, οἷς πεφύκασιν ἐπιπολάζειν, μὴ χωριζομένους, περὶ ταῦτα κινουμένους, ἀνωτέρω δὲ μηδαμῶς προερχομένους, οὐ τῷ μὴ εἶναι τόπον, ἀλλὰ τῷ κοῦφα μᾶλλον αὐτῶν εἶναι τὰ ὑπὲρ αὐτούς. Μένουσι δὲ ἐφ’ ὧν ἐπιπολάζουσιν, ἅτε κουφότεροι τούτων τὴν φύσιν ὄντες· κινοῦνται δὲ καὶ οὗτοι περὶ ταῦτα, οὐ φύσει ψυχικῇ, ἀλλὰ τῇ φύσει ἑαυτῶν. Καὶ ταύτην, οἶμαι, τὴν μετρίαν ἐμφέρειαν καὶ ὁ τὰ πάντα σοφὸς Σολομὼν ἐνδείξασθαι βουλόμενος, τοῖς ἀνέμοις ὁμωνύμως ἐκάλεσε τὸ οὐράνιον σῶμα, περὶ τούτου γράφων· κυκλοῖ κυκλῶν πορεύεται τὸ πνεῦμα καὶ ἐπὶ κύκλους αὐτοῦ ἐπιστρέφει τὸ πνεῦμα. Ἀπέχει δὲ τῶν ἀνωτάτω ἡ τῶν περὶ ἡμᾶς ἀνέμων φύσις καὶ τῆς ταχυτάτης κινήσεως ἐκείνων, καθόσον ἀποδεῖ καὶ τῆς κουφότητος αὐτῶν.
9. Δύο ζῶναι τῆς γῆς εἰσιν ἀντεύκρατοι καὶ οἰκήσιμοι, κατὰ τοὺς τῶν Ἑλλήνων σοφούς, ὧν ἑκατέρα εἰς δύο οἰκουμένας μεριζομένη, τέσσαρας εἶναι ταύτας παρασκευάζουσι. Διὸ καὶ τέσσαρα γένη τῶν ἀνθρώπων ἐπὶ τῆς γῆς εἶναι διϊσχυρίζονται, πρὸς ἄλληλα διαβαίνειν ἀδυνάτως ἔχοντα. Εἰσὶ γὰρ κατ’ αὐτούς, οἱ τὴν ἐκ πλαγίου οἰκοῦντες ἡμῖν ἀντεύκρατον, οἵτινες ἡμῶν τῇ διακεκαυμένῃ ζώνῃ τῆς γῆς διορίζονται. Τούτοις δ’ εἰσὶν ἀντικειμένως οἰκοῦντες, οἱ τὸ πρὸς αὐτοὺς δοκοῦν ὑποκάτω τῆς ζώνης ταύτης οἰκοῦντες· ὥσπερ καὶ ἡμῖν οἱ τὸν αὐτὸν τρόπον πρὸς ἡμᾶς ἔχοντες, ὧν τοὺς μὲν ἀντικειμένους, τοὺς δὲ ἀντίποδας καὶ ἀντεστραμμένους πρὸς ἡμᾶς φασιν. Ἠγνόησαν γὰρ ὅτι πλὴν τοῦ δεκάτου μέρους τῆς κατὰ τὴν γῆν σφαίρας τἄλλο σχεδὸν ἅπαν τῇ ἀβύσσῳ περικλύζεται τῶν ὑδάτων.
10. Γνοίη τις ἂν πλὴν τῆς καθ’ ἡμᾶς οἰκουμένης μηδὲν ἕτερον τῆς γῆς μέρος οἰκήσιμον εἶναι, ὡς τῇ ἀβύσσῳ περικλυζόμενον· ἐπὶ νοῦν λαβών, ὡς ἰσομοιρίαν μὲν ἔχει τὰ τέσσαρα στοιχεῖα, ἐξ ὧν ὁ κόσμος· κατὰ λόγον δὲ τῆς οἰκείας ἀραιότητος τούτων ἕκαστον ἑτέρου πολλαπλάσιον ἔχει τὸ τῆς σφαίρας οἰκεῖον μέγεθος, ὡς καὶ τῷ Ἀριστοτέλει συνδοκεῖ. Πέντε γάρ εἰσι, φησί, στοιχεῖα ἐν πέντε χώραις σφαιρικῶς ἐγκείμενα, περιεχομένης ἀεὶ τῆς ἐλάττονος τῇ μείζονι· γῆς μὲν ὕδατι, ὕδατος δὲ ἁέρι, ἀέρος δὲ πυρί, πυρὸς δὲ αἰθέρι. Καὶ οὗτός ἐστιν ὁ κόσμος.
11. Αἰθὴρ μὲν οὖν περιφανέστατα τοῦ πυρός, ὃ καὶ ὑπέκκαυμα καλεῖται, καὶ τῆς ἀερώδους σφαίρας τὸ πῦρ πολλαπλάσιον ἔχει τὸν ὄγκον, καὶ ἀὴρ πάλιν ὕδατος, καὶ τὸ ὕδωρ τῆς γῆς, ἥτις, ἄκρως συμπεπιλημένη, ἐλαχίστη τὸν ὄγκον ἐν τοῖς ὑπ’ οὐρανὸν τέσσαρσίν ἐστι. Πολλαπλασίῳ γοῦν τῆς γῆς ἔχουσα τὸ μέγεθος ἡ τοῦ ὕδατος σφαῖρα, εἰ περιεκέχυτο τὴν περιφέρειαν τῆς γῆς πᾶσαν, ὡς περὶ ἕν κέντρον τὰς ἀμφοτέρας περιάγεσθαι σφαίρας, τῆς γῆς λέγω καὶ τοῦ ὕδατος, οὐδενὶ ταύτης ἂν μέρει χερσαίοις ζῴοις τὸ ὕδωρ ἠφίει χρῆσθαι, κατακαλύπτον ἅπαν ἔδαφος αὐτῆς καὶ πάσης τῆς κατ’ αὐτὴν ἐπιφανείας ὑπερεκτεινόμενον πολλῷ τῷ μέτρῳ. Ἐπεὶ δὲ μὴ πᾶσαν τὴν τῆς γῆς ἐπιφάνειαν περιλαμβάνει, ἔστι γὰρ ἡ τῆς καθ’ ἡμᾶς οἰκουμένης χέρσος ἀκατακάλυπτος, ἔκκεντρος οὐκοῦν ἐστι κατὰ πᾶσαν ἀνάγκην ἡ τοῦ ὕδατος σφαῖρα. Δεῖ οὖν ζητεῖν, πόσον ἂν ἔκκεντρος εἴη, καὶ ποῦ τὸ κέντρον· ἆρ’ ὡς πρὸς ἡμᾶς κατωτέρω ἢ ἀνωτέρω; Ἀλλ’ ἀνωτέρω μὲν εἶναι τῶν ἀδυνάτων· ὑφ’ ἡμᾶς γὰρ ὁρῶμεν οὖσαν ἐκ μέρους τὴν τοῦ ὕδατος ἐπιφάνειαν. Κατωτέρω ἄρα ὡς πρὸς ἡμᾶς ἐστι καὶ αὐτοῦ τοῦ τῆς γῆς κέντρου τὸ κέντρον τῆς τοῦ ὕδατος σφαίρας. Λείπεται δὴ ζητεῖν, πόσον ἀπέχει τοῦ τῆς γῆς κέντρου τὸ κέντρον τοῦτο.
12. Γνοίη τις ἂν πόσον ἐπὶ τὸ δοκοῦν πρὸς ἡμᾶς κάτω τοῦ κέντρου τῆς γῆς ἀπέχει τὸ τῆς σφαίρας τοῦ ὕδατος κέντρον, λαβὼν ἐπὶ νοῦν, ὡς τῇ ἐπιφανείᾳ τῆς γηΐνης σφαίρας, ἥτις ἐστὶν ἡ καθ’ ἡμᾶς οἰκουμένη, ἐφαρμόζεται σχεδὸν ἡ παρ’ ἡμῶν ὁρωμένη καὶ ὑφ’ ἡμᾶς, καθάπερ τὸ πατούμενον ὑφ’ ἡμῶν τῆς γῆς ἔδαφος, οὖσα τοῦ ὕδατος ἐπιφάνεια. Ἔστι δὲ τὸ καθ’ ἡμᾶς τῆς γῆς οἰκήσιμον ὡσεὶ δέκατον τοῦ τῆς κατ’ αὐτὴν περιμέτρου· πέντε γὰρ ἡ γῆ ζώνας ἔχει, μιᾶς δὲ τῶν πέντε τούτων τὸ ἥμισυ παρ’ ἡμῶν κατοικεῖται. Εἴ τις οὖν τῷ δεκάτῳ τούτῳ τῆς ἐπιφανείας μέρει ἐφαρμόσαι θελήσει σφαῖραν περὶ τὴν γῆν, τὴν ἐναρμοζομένην εὑρήσει σφαῖραν, διπλασίῳ μὲν σχεδὸν ἔχουσαν τὴν διάμετρον τῆς ἔξωθεν ἐφαρμοζομένης καὶ ταύτην περιεχούσης σφαίρας, ὀκταπλασίῳ δὲ τὸ μέγεθος οὖσαν, καὶ τὸ κέντρον ἔχουσαν ἐπὶ τοῦ κατωτάτω δοκοῦντος ἡμῖν πέρατος τῆς γῆς· καὶ τοῦτο δῆλον ἐκ τοῦ διαγράμματος.
13. Ἔστω σφαῖρα τῆς γῆς κύκλος, ᾧ ἔνδον ὑπογέγραπται Α Β Γ Δ, καὶ περὶ αὐτὸν ἔστω περιηγμένος ἀντὶ τῆς σφαίρας τοῦ ὕδατος ἕτερος κύκλος, συναρμοζόμενος κατὰ τὴν ἐπιφάνειαν τῷ ἄνω δεκάτῳ τοῦ ἐν αὐτῷ κύκλου, ᾧ ἐπιγέγραπται Ε Ζ Η Θ. Εὑρεθήσεται γὰρ τὸ μὲν ὡς πρὸς ἡμᾶς κάτω πέρας τοῦ ἐν αὐτῷ κύκλου κέντρον τοῦ ἕξωθεν περιηγμένου. Διπλασίων δὲ ὑπάρχων οὗτος τὴν διάμετρον, ἀναφαίνεται δὲ γεωμετρικαῖς ἀποδείξεσιν ὀκταπλασίαν εἶναι τὴν σφαῖραν, ἧς ἡ διάμετρος διπλασία, τῆς ἐχούσης τὴν ἡμίσειαν διάμετρον σφαίρας, συμβαίνει γε μὴν τὸ ὄγδοον τῆς ὑγρᾶς ταύτης σφαίρας ἀναμὶξ ἐμπεριειλῆφθαι τῇ γῇ. Διὸ καὶ πηγαὶ ἀναρρήγνυνται παρ’ αὐτῆς πλεῖσται καὶ ποταμῶν ἀναδίδοται δαψιλέστατα καὶ ἀένναα ῥεύματα καὶ θαλασσῶν οὐκ ὀλίγων ἐγχέονται ταύτῃ κόλποι καὶ λιμναίων ὑδάτων ἀναχέονται πλήθη. Καὶ οὐκ ἔστι σχεδὸν οὗ τῆς γῆς ὀρύξας τις οὐχ ὑπορρέον ὕδωρ εὑρήσει.
14. Πλὴν τῆς καθ’ ἡμᾶς οἰκουμένης μηδεμίαν ἑτέραν εἶναι καὶ τὸ διάγραμμα καὶ ὁ λόγος διδάσκει. Καθάπερ γὰρ εἰ τὸ αὐτὸ κέντρον γῆς τε καὶ ὕδατος ὑπῆρχεν, ἦν ἂν ἡ γῆ πᾶσα παντάπασιν ἀοίκητος, οὕτω καὶ πολλῷ μᾶλλον, εἰ κέντρον ἔχει τὸ ὕδωρ τὸ τῆς γῆς ὡς πρὸς ἡμᾶς κατώτατον πέρας, πλὴν τῆς καθ’ ἡμᾶς οἰκουμένης, ἣ τῷ ἄνω τῆς ἐκείνου σφαίρας ἐναρμόζεται, τἄλλα πάντα πολλῷ τῷ ὕδατι περικλυζόμενα κατοικεῖσθαι ἀδυνάτως ἔχει. Ἐπὶ μόνης δὲ τῆς κατὰ τὴν γῆν οἰκουμένης λογικὴν ψυχὴν ἐνσώματον εἶναι προαναπέφηνεν, ἥτις μία οὖσα νῦν ἡ καθ’ ἡμᾶς αὕτη μόνη προσαναπέφηνεν. Ἀκόλουθον οὖν ἐν ταύτῃ μόνῃ καὶ τῶν ἀλόγων ζῴων κατοικεῖν τὰ χερσαῖα.
15. Ἐκ τῶν χρωμάτων καὶ τῶν σχημάτων πολυειδῶς διακειμένων μορφοῦται ἡ ὄψις, ἡ δὲ ὄσφρησις ἐκ τῶν ἀτμῶν, γεῦσις δὲ ἐκ τῶν χυμῶν, ἐκ δὲ τῶν ψόφων ἡ ἀκοή, ἡ δὲ ἁφὴ ἐκ τῶν τραχέων ἢ λείων κατὰ τὴν θέσιν. Αἱ δὲ κατὰ τὰς αἰσθήσεις ἐγγινόμεναι μορφώσεις ἐκ σωμάτων μέν εἰσιν, ἀλλ’ οὐ σώματά εἰσιν, εἰ καὶ σωματικαί· οὐ γὰρ ἁπλῶς ἐκ σωμάτων εἰσίν, ἀλλ’ ἐκ τῶν κατὰ τὰ σώματα εἰδῶν. Ἀλλ’ οὐδ’ αὐτά εἰσι τὰ τῶν σωμάτων εἴδη, ἀλλὰ τὰ ἐκτυπώματα αὐτῶν καὶ οἷόν τινες εἰκόνες ἀχωρίστως χωριζόμεναι τῶν κατὰ τὰ σώματα εἰδῶν. Καὶ τοῦτο δῆλον μᾶλλον ἐκ τῆς ὄψεως καὶ μάλιστα ἐκ τῶν δι’ ἐσόπτρων ὁρωμένων.
16. Τὰ γοῦν κατὰ τὰς αἰσθήσεις ἐκμαγεῖα ταῦτα τὸ τῆς ψυχῆς φανταστικὸν ἐκ τῶν αἰσθήσεων αὖ προσοικειούμενον, οὐκ αὐτὰς τὰς αἰσθήσεις, ἀλλὰ τὰς ἐν αὐτοῖς ἃς ἔφημεν εἰκόνας τελέως χωρίζει τῶν σωμάτων καὶ τῶν κατ’ αὐτὰ εἰδῶν· καὶ ἐναποκειμένας ἔχει καθάπερ θησαυρούς, ἄλλοτε ἄλλην καὶ μὴ παρόντος σώματος πρὸς χρῆσιν οἰκείαν ἔνδοθεν καταλλήλως προβαλλόμενον, ὁρατά τε καθιστῶν ἑαυτῷ πάντα, καὶ τὰ ἀκουστὰ καὶ τὰ γευστὰ καὶ τὰ ὀσφραντὰ καὶ τὰ ἁπτά.
17. Τοῦτο δὴ τὸ τῆς ψυχῆς φανταστικὸν ἐν τῷ λογικῷ ζῴῳ νοῦ καὶ αἰσθήσεως μεθόριον γίνεται. Τὰς γὰρ ἐν αὐτῷ παρὰ τῶν αἰσθήσεων προσειλημμένας εἰκόνας, ὡς κεχωρισμένας σωμάτων καὶ ἀσωμάτους ἤδη γεγενημένας, καθορῶν καὶ περιστρέφων ὁ νοῦς, ποικίλως καὶ τοὺς λογισμοὺς ἀπεργάζεται, διαλογιζόμενός τε καὶ ἀναλογιζόμενος καὶ συλλογιζόμενος πολυειδῶς, ἐμπαθῶς, ἀπαθῶς, μέσως, πεπλανημένως τε καὶ ἀπλανῶς, ἀφ’ ὧν αἱ πλεῖσται ἀρεταὶ καὶ κακίαι, εὐδοξίαι τε καὶ κακοδοξίαι τίκτονται. Ἐπεὶ γὰρ οὐ πᾶς τῷ νῷ λογισμὸς ἐκ τούτων καὶ περὶ τούτων, ἀλλ’ ἔστιν ἅ τις ἂν εὕροι καὶ τῶν αἰσθήσει μὴ δυναμένων ὑποπίπτειν, ὑπὸ τοῦ νοῦ τῷ λογισμῷ διδόμενα, διὰ τοῦτ’ ἔφην μὴ πᾶσαν ἀλήθειαν ἢ πλάνην καὶ ἀρετὴν ἢ κακίαν ἐν τοῖς λογισμοῖς ἀπὸ φαντασίας ἔχειν τὴν ἀρχήν.
18. Σφόδρα θαυμάζειν ἄξιον καὶ κατασκοπεῖν, πῶς ἀπὸ τῶν προσκαίρων καὶ αἰσθητῶν μόνιμον ἐγγίνεται τῇ ψυχῇ κάλλος ἢ αἶσχος, πλοῦτος ἢ πενία, δόξα ἢ ἀδοξία, καὶ ἁπλῶς, ἢ νοητὸν φῶς ζωῆς αἰωνίου παρεκτικὸν ἢ νοητὸν καὶ κολαστήριον σκότος.
19. Τῷ φανταστικῷ τῷ τῆς ψυχῆς ἐποχούμενος ὁ νοῦς καὶ ταῖς αἰσθήσεσι διὰ τούτου συγγινόμενος, σύμμικτον ἀπογεννᾷ τὴν γνῶσιν. Εἰ γάρ τις αἰσθητῶς προσίδοι, δυομένῳ τῷ ἡλίῳ, τηνικαῦτα δὲ καὶ τὴν σελήνην παρεπομένην καὶ μικρῷ πεφωτισμένην μέρει τῷ τετραμμένῳ πρὸς τὸν ἥλιον, εἶτα κατὰ μικρόν τε ἀφισταμένην ἐν ταῖς ἐφεξῆς ἡμέραις καὶ φωτιζομένην μᾶλλον, μέχρις ἂν γένοιτο καταντικρύ, πάλιν δὲ κατὰ μικρὸν ἐγγίζουσαν θατέρῳ μέρει καὶ τὸ φῶς μᾶλλον καὶ μᾶλλον μειουμένην καὶ ἀποτιθεμένην, ὅθεν τὴν ἀρχὴν ἔλαβε τοῦ φωτισμοῦ· ταύτας διὰ τοῦ νοῦ σημειωσάμενος τὰς θέας, ὡς τὰς μὲν προλαβούσας ἐν τῇ φαντασίᾳ ἔχων, τὴν δ’ ἀεὶ παροῦσαν ἐπὶ τῆς αἰσθήσεως, συνῆκεν ἐξ αἰσθήσεως καὶ φαντασίας καὶ νοήσεως· ἐξ ἡλίου μὲν τὸ φῶς ἔχειν τὴν σελήνην, προσγειότερον δὲ τὸν ταύτης εἶναι πόλον καὶ πολλῷ τοῦ ἡλιακοῦ κατώτερον.
20. Οὐ τὰ κατὰ τὴν σελήνην μόνον, ἀλλὰ καὶ τὰ κατὰ τὸν ἥλιον, τάς τε κατ’ αὐτὸν ἐκλείψεις καὶ τοὺς κατ’ αὐτὰς συνδέσμους, τῶν τε ἄλλων κατ᾿ οὐρανὸν πλανήτων τὰς παραλλάξεις τε καὶ διαστάσεις, καὶ τοὺς κατ’ αὐτὰς πολυειδεῖς σχηματισμούς, καὶ ἁπλῶς ὅσα τῶν κατ’ οὐρανὸν ἴσμεν. Πρὸς δὲ καὶ φύσεως λόγους, μεθόδους τε καὶ τέχνας πάσας, καὶ ἁπλῶς πᾶσαν πάντων γνῶσιν τὴν ἐκ μερικῶν συνηγμένην καταλήψεων, ἐξ αἰσθήσεως καὶ φαντασίας συνειλόχαμεν διὰ τοῦ νοῦ· καὶ οὐδεμία ποτ’ ἂν κληθείη πνευματική, φυσικὴ δὲ μᾶλλον, ἣ μηδὲ χωρεῖ τὰ τοῦ πνεύματος.
21. Πόθεν ἐμάθομεν περὶ θεοῦ, πόθεν περὶ τοῦ κόσμου παντός, πόθεν περὶ ἡμῶν αὐτῶν βέβαιόν τι καὶ ἀψευδές; Οὐκ ἐκ τῆς τοῦ πνεύματος διδασκαλίας; Αὕτη γὰρ ἡμᾶς ἐδίδαξε θεὸν εἶναι μόνον τὸν ὄντως ὄντα καὶ ἀεὶ ὄντα καὶ ἀμετάβλητον ὄντα μήτ’ ἐκ μὴ ὄντων τὸ εἶναι λαβόντα, μήτε πρὸς τὸ μὴ ὃν ἀπιόντα, καὶ τοῦτον τρισυπόστατον εἶναι καὶ παντοδύναμον· ὃς ἐν ἕξ ἡμέραις λόγῳ ἐκ μὴ ὄντων τὰ ὄντα παρήγαγεν, ἀθρόον δὲ μᾶλλον, ὡς ὁ Μωϋσῆς φησιν, ὑπεστήσατο· ἐν ἀρχῇ γὰρ ἐποίησεν ὁ θεὸς τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν, τούτου λέγοντος ἀκηκόαμεν· οὐ διάκενον πάντως, οὐδ’ ἄνευ πάντῃ τῶν μεταξὺ πάντων· ὕδατι μὲν γὰρ ἀναμὶξ ἦν ἡ γῆ, κυοφόρον δ’ ἑκάτερον ἀέρος τε καὶ τῶν κατ’ εἶδος ζῴων τε καὶ φυτῶν, ὁ δὲ οὐρανὸς τῶν διαφόρων φώτων τε καὶ πυρῶν, ἐν οἷς τὸ σύμπαν ὑφέστηκεν. Οὕτως οὖν ὁ θεὸς ἐποίησεν ἐν ἀρχῇ τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν, οἷόν τινα ὕλην πανδεχῆ καὶ δυνάμει τὰ πάντα φέρουσαν, καλῶς πόρρωθεν ἀπορραπίζων τοὺς καθ’ ἑαυτὴν προϋφεστηκέναι τὴν ὕλην κακῶς νομίζοντας.
22. Μετὰ τοῦτο καλλιεργῶν ὥσπερ καὶ τὸν κόσμον ἐπικοσμῶν, ὁ τὰ πάντα ἐκ μὴ ὄντων παραγαγών, τὴν οἰκείαν ἑκάστῳ καὶ κατάλληλον τάξιν τῶν προσόντων αὐτῷ καὶ συμπληρούντων τὸν αὐτοῦ κόσμον ἐν ἕξ ἡμέραις διένειμε, διακρίνων ἕκαστον προστάγματι μόνῳ, καὶ καθάπερ ἐκ θησαυρῶν ἀποθέτων ἐξάγων εἰς εἶδος τὰ ἐντεθέντα, διατιθείς τε καὶ συντιθεὶς ἐναρμονίως, ἄκρως καὶ προσφυῶς, ἄλλο πρὸς ἄλλο τούτων, ἕκαστόν τε πρὸς πάντα καὶ πρὸς ἕκαστον ἅπαντα· καὶ τῇ μὲν ἀκινήτῳ γῇ, καθάπερ τινὶ κέντρῳ, περιτιθεὶς ἀνωτάτω κύκλῳ καὶ συνδῶν πανσόφως διὰ τῶν μέσων τὸν ἀεικίνητον οὐρανόν· ἵν’ ὁ αὐτὸς διαμένῃ κόσμος ἑστὼς ὁμοῦ καὶ κινούμενος· πάντῃ γὰρ κύκλῳ τῶν ἀεικινήτων καὶ ταχυκινήτων ἄγαν σωμάτων περιτεθέντων τὸ ἀκίνητον ἐξ ἀνάγκης τὴν μέσην ἔλαχε χώραν, ἀντίρροπον τῇ κινήσει τὴν στάσιν ἔχον, ὡς μὴ μεταχωρεῖν κυλίνδρου δίκην τὴν παγκόσμιον σφαῖραν.
23. Τοιαύτην τοίνυν ὁ ἀριστοτέχνης τῶν τοῦ παντὸς περάτων ἑκατέρῳ νείμας τὴν θέσιν, τὸν σύμπαντα τοῦτον εὐκόσμως, ὡς εἰπεῖν, κόσμον, καὶ ἔπηξε καὶ ἐκίνησε, τῶν δὲ μεταξὺ τῶν περάτων τούτων διανέμει πάλιν τὸ προσῆκον ἑκάστῳ. Καὶ τὰ μὲν ἄνω τάττει καὶ μετεωροπολεῖν ἐπιτάττει καὶ συμπεριπολεῖν τῷ ἀνωτάτω τοῦ παντὸς ὅρῳ ταυτῶς καὶ κοσμίως εὖ μάλα τὸν αἰεὶ χρόνον· ὅσα κοῦφα καὶ δραστικὰ καὶ μετασκευαστικὰ πρὸς τὸ χρήσιμον τῶν ὑποκειμένων ἐστί· τοσοῦτον ὑπερανεστηκότα τοῦ μέσου συνετῶς ἄγαν, ὡς καὶ τὴν ἐν τούτῳ τοῦ ψύχους ἀμετρίαν ἀποχρώντως θραύειν ἔχειν περιημμένα καὶ τὴν οἰκείαν τῆς θερμότητος ἀμετρίαν ἐπὶ χώρας κατέχειν· ἐπέχειν δέ πως καὶ τὴν ἀμετρίαν τῆς φορᾶς τῶν ἀνωτάτω περάτων, ἀντιστρόφως ἰδίως αὐτὰ κινούμενα καὶ κατέχειν ἐπὶ χώρας κἀκεῖνα διὰ τῆς ἀντιστρόφου περιστροφῆς, ἡμῖν τε παρέχειν ἐνιαυσιαίων πολυωφελεῖς διαφορὰς ὡρῶν, χρονικῶν τε διαστημάτων μέτρα, καὶ τοῦ χτίσαντος καὶ τάξαντος καὶ κοσμήσαντος θεοῦ τοῖς συνιεῖσι γνῶσιν. Τὰ μὲν οὖν ἐν μετεώρῳ καὶ ἀνωτέρω πολυστρόφως οὕτω περιχορεύειν διττῶς ἐφῆκε, κάλλους τε παγκοσμίου χάριν καὶ ὠφελείας πολυειδοῦς. Τὰ δ’ ἄλλα κάτω καὶ περὶ τὸ μέσον ἔθηκεν, ὅσα βάρος ἔχει καὶ παθητὰ τὴν φύσιν ἐστί, γίνεσθαί τε καὶ μεταγίνεσθαι πέφυκε, διακρινόμενά τε καὶ συγκρινόμενα καὶ πάσχοντα μᾶλλον μεταβάλλειν πρὸς εὐχρηστίαν, κατὰ κόσμον ὑποτιθεὶς καὶ ταῦτα καὶ τὸν πρὸς ἄλληλα λόγον, ἵν’ ἐτύμως ἔχῃ καλεῖσθαι κόσμος τὸ πᾶν.
24. Οὕτω δὴ πρῶτόν τι τῶν ὄντων ἐν τῇ κτίσει παρήχθη καὶ μετὰ τὸ πρῶτον ἕτερον καὶ μετ’ αὐτὸ πάλιν ἄλλο καὶ ἐφεξῆς, καὶ μετὰ πάντα ὁ ἄνθρωπος ὃς τιμῆς τῆς παρὰ τοῦ θεοῦ καὶ προμηθείας τοσαύτης ἠξίωται, ὡς καὶ τὸν αἰσθητὸν τοῦτον ἅπαντα κόσμον πρὸ αὐτοῦ γενέσθαι δι’ αὐτόν, καὶ τὴν τῶν οὐρανῶν βασιλείαν εὐθὺς ἀπὸ καταβολῆς κόσμου δι’ αὐτὸν ἑτοιμασθῆναι πρὸ αὐτοῦ, καὶ βουλὴν περὶ αὐτοῦ προηγήσασθαι, καὶ χειρὶ θεοῦ καὶ κατ’ εἰκόνα πλασθῆναι θεοῦ, καὶ μὴ τὸ πᾶν σχεῖν ἐκ τῆς ὕλης ταύτης καὶ τοῦ κατ’ αἴσθησιν κόσμου, καθάπερ τἄλλα τῶν ζῴων, ἀλλὰ τὸ σῶμα μόνον· τὴν δὲ ψυχὴν ἐκ τῶν ὑπερκοσμίων, μᾶλλον δὲ παρ’ αὐτοῦ τοῦ θεοῦ δι’ ἐμφυσήματος ἀπορρήτου, ὡς μέγα τι καὶ θαυμαστὸν καὶ τοῦ παντὸς ὑπερέχον καὶ τὸ πᾶν ἐποπτεῦον καὶ τοῖς πᾶσιν ἐπιστατοῦν καὶ θεοῦ γνωστικὸν ἅμα καὶ δεκτικὸν καὶ δεικτικὸν παντὸς μᾶλλον τῆς ὑπερανῳκισμένης τοῦ τεχνίτου μεγαλειότητος ἀποτέλεσμα καὶ μὴ ὅτι θεοῦ δεκτικὸν δι’ ἀγῶνος καὶ χάριτος, ἀλλὰ καὶ δυνατὸν ἑνωθῆναι τούτῳ κατὰ μίαν ὑπόστασιν.
25. Ταῦτα καὶ τὰ τοιαῦτα, ἐν οἷς ἐστιν ἡ ἀληθὴς σοφία καὶ ἡ σωτήριος γνῶσις ἡ τῆς ἄνω μακαριότητος πρόξενος. Τίς δ’ Εὐκλείδης, τίς Μαρῖνος, τίς Πτολεμαῖος συνιδεῖν ἐδυνήθη; Τίνες Ἐμπεδοκλεῖς καὶ Σωκράται καὶ Ἀριστοτέλεις καὶ Πλάτωνες λογικαῖς μεθόδοις ἢ μαθηματικαῖς ἀποδείξεσι; Μᾶλλον δέ, ποία αἴσθησις ἀντελάβετο τῶν τοιούτων; Ποῖος ἐπέβαλε νοῦς; Εἰ δ’ ἐκείνοις τοῖς φύσει φιλοσοφοῦσι καὶ τοῖς κατ’ ἐκείνους χαμαίζηλος ἔδοξεν ἡ κατὰ πνεῦμα σοφία, κἀντεῦθεν τὸ καθ’ ὑπερβολὴν ὑπερέχον αὐτῆς παρίσταται. Σχεδὸν γὰρ ὡς τὰ ἄλογα τῶν ζῴων πρὸς τὴν ἐκείνων σοφίαν ἔχουσιν (εἰ δὲ βούλει, καθάπερ τὰ παιδάρια, οἷς κρείττω δόξαιεν ἂν οἱ μετὰ χεῖρας πλακοῦντες τοῦ βασιλικοῦ διαδήματος, ἢ καὶ τῶν ἐκείνοις ἐγνωσμένων ἁπάντων), οὕτως ἔχουσιν οὗτοι πρὸς τὴν ἀληθῆ καὶ ὑπερανῳκισμένην σοφίαν καὶ διδασκαλίαν τοῦ πνεύματος.
26. Οὐ μόνον δὲ τὸ γινώσκειν κατὰ τὸ ἐγχωροῦν ἐν ἀληθείᾳ θεὸν ἀσυγκρίτως κρεῖττον τῆς καθ’ Ἕλληνας φιλοσοφίας ἐστίν, ἀλλὰ καὶ μόνον τὸ εἰδέναι τίνα τόπον ἔχει ὁ ἄνθρωπος παρὰ τῷ θεῷ πᾶσαν ὑπερβαίνει τὴν κατ’ ἐχείνους σοφίαν. Μόνος γὰρ ἁπάντων ἐγγείων τε καὶ οὐρανίων ἐκτίσθη κατ’ εἰκόνα τοῦ πλάσαντος, ὡς πρὸς ἐκεῖνον ὁρῴη καὶ αὐτὸν ἀγαπῴη, κἀκείνου μόνου μύστης καὶ προσκυνητὴς εἴη, καὶ τῇ πρὸς αὐτὸν πίστει καὶ νεύσει καὶ διαθέσει τὴν οἰκείαν καλλονὴν συντηροίη· πάντα δὲ τἄλλα, ὅσα γῆ καὶ οὐρανὸς ὅδε φέρει, κατώτερα ἑαυτοῦ εἰδείη καὶ νοῦ παντάπασιν ἄμοιρα. Ὅπερ οἱ καθ’ Ἕλληνας σοφοὶ μηδ’ ὁπωσοῦν συνιδεῖν δυνηθέντες, ἠτίμωσαν τὴν καθ’ ἡμᾶς φύσιν, ἠσέβησαν εἰς θεόν· ἐσεβάσθησαν καὶ ἐλάτρευσαν τῇ κτίσει παρὰ τὸν κτίσαντα, τοῖς αἰσθητοῖς καὶ ἀναισθήτοις ἄστρασι νοῦν περιθέντες, καὶ τούτων ἑκάστῳ τοῦ κατὰ σῶμα μεγέθους ἀνάλογον ἐν δυνάμει καὶ ἀξιώματι· καὶ ταῦτ’ ἀθλίως σεβόμενοι καὶ θεοὺς μείζους τε καὶ ἐλάττους προσαγορεύσαντες, τὴν κυριότητα τοῦ παντὸς ἐπέτρεψαν. Ἄρ’ οὐκ ἐκ τῶν αἰσθητῶν οὗτοι καὶ τῆς κατὰ ταῦτα φιλοσοφίας αἶσχος καὶ ἀδοξίαν καὶ πενίαν ἐσχάτην ταῖς οἰκείαις ψυχαῖς προσετρίψαντο καὶ νοητὸν ὄντως καὶ κολαστήριον σκότος;
27. Τὸ κατ’ εἰκόνα γεγονότας ἡμᾶς αὐτοὺς εἰδέναι τοῦ κτίσαντος οὐδὲ τὸν νοητὸν κόσμον θεοποιεῖν συγχωρεῖ τὸ γὰρ κατ’ εἰκόνα τοῦτο οὐχ ἡ τοῦ σώματος ἔχει θέσις, ἀλλ’ ἡ τοῦ νοῦ πάντως φύσις, οὗ μηδὲν κατὰ φύσιν κρεῖττον. Εἰ γὰρ ἦν τι κρεῖττον, ἐν ἐκείνῳ ἂν ὑπῆρχε τὸ κατ’ εἰκόνα. Ἐπεὶ δὲ τὸ ἐν ἡμῖν κρεῖττον νοῦς, τοῦτο δὲ εἰ καὶ κατ’ εἰκόνα θείαν, ἐκτίσθη δ’ οὖν ὅμως ὑπὸ θεοῦ, τί ποτ’ ἄρα δυσχερὲς συνιδεῖν, μᾶλλον δέ, πῶς οὐκ αὐτόθεν κατάδηλον, ὡς ὁ ποιητὴς τοῦ καθ’ ἡμᾶς νοεροῦ ἐκεῖνος καὶ παντὸς νοεροῦ ποιητής ἐστι; Σύνδουλος οὐκοῦν ἡμῖν ἐστι πᾶσα νοερὰ φύσις καὶ κατ’ εἰκόνα τοῦ κτίσαντος, εἰ καὶ ἡμῶν τιμιώτεροι, ὡς σωμάτων ὄντες ἐκτὸς καὶ τῇ ἀσωμάτῳ παντάπασι καὶ ἀκτίστῳ φύσει μᾶλλον ἐγγίζοντες· μᾶλλον δὲ οἱ μὲν φυλάξαντες τούτων τὴν ἑαυτῶν τάξιν καὶ τὸ πρὸς ὃ γεγόνασι στέργοντες, εἰ καὶ ὁμόδουλοι, ἀλλ’ ἡμῖν τίμιοι καὶ ἡμῶν τῇ τάξει πολλῷ τιμιώτεροι· οἱ δὲ μὴ φυλάξαντες τὴν ἑαυτῶν τάξιν, ἀλλ’ ἀποστατήσαντες καὶ τὸ πρὸς ὃ γεγόνασιν ἀθετήσαντες, τῶν ἐγγιζόντων θεῷ γεγονότες ὡς πορρωτάτω καὶ τῆς τιμῆς ἐκπεπτώκασιν. Εἰ δὲ καὶ ἡμᾶς συνεπισπᾶν ἐπιχειροῦσι πρὸς ἔκπτωσιν, οὐκ ἀχρεῖοι καὶ ἄτιμοι μόνον, ἀλλὰ καὶ ἀντίθεοι καὶ ἡμῶν τῷ γένει λυμαντικοὶ καὶ πολεμιώτατοι.
28. Ἀλλ’ οἱ φυσιολόγοι τε καὶ ἀστροθεάμονες καὶ τὰ πάντα εἰδέναι καυχώμενοι μηδὲν τῶν προειρημένων ἐκ τῆς φιλοσοφίας συνιδεῖν δυνηθέντες, καὶ τὸν ἄρχοντα τοῦ νοητοῦ σκότους καὶ τὰς ὑπ’ αὐτὸν ἀποστατικὰς δυνάμεις πάσας οὐχ ὑπὲρ ἑαυτοὺς μόνον, ἀλλὰ καὶ θεοὺς ἐνόμισαν καὶ ναοῖς ἐτίμησαν καὶ θυσίας αὐτοῖς προσήνεγκαν καὶ ἑαυτοὺς ὑπέταξαν τοῖς πανωλέθροις ἐκείνων θεσπίσμασιν, ὑφ’ ὧν ἐνεπαίχθησαν εἰκότως ἐπιπολύ, δι’ ἱερῶν ἀνιέρων καὶ καθαρμῶν μολυνόντων, καὶ προστιθέντων τὴν ἐξάγιστον οἴησιν, καὶ προφητῶν καὶ προφητίδων τῆς ὄντως ἀληθείας ἀποβουκολούντων ὡς πορρωτάτω.
29. Οὐ τὸ εἰδέναι μόνον θεόν, οὐδὲ τὸ γινώσκειν τὸν ἄνθρωπον ἑαυτὸν καὶ τὴν ἑαυτοῦ τάξιν (ἃ καὶ τοῖς νομιζομένοις ἰδιώταις, χριστιανοῖς οὖσι, πρόσεστι νῦν) ὑψηλοτέρα γνῶσίς ἐστι φυσιολογίας καὶ ἀστρονομίας καὶ πάσης τῆς περὶ αὐτὰς φιλοσοφίας, ἀλλὰ καὶ τὸ εἰδέναι τὸν καθ’ ἡμᾶς νοῦν τὴν ἑαυτοῦ ἀσθένειαν καὶ ταύτην ἰάσασθαι ζητεῖν πολλῷ κρεῖττον ἀσυγκρίτως ἂν εἴη τοῦ εἰδέναι καὶ διερευνᾶν ἄστρων μεγέθη καὶ φύσεων λόγους, γενέσεις τε τῶν κάτω καὶ περιόδους τῶν ἄνω, τροπάς τε καὶ ἐπιτολάς, στηριγμοὺς καὶ ἀναποδισμούς, ἀποστάσεις τε καὶ συνελεύσεις, καὶ πᾶσαν ἁπλῶς τὴν ἐκ πολυκινησίας ἐκεῖ πολυειδέστατον σχέσιν. Ὁ γὰρ γνοὺς τὴν ἑαυτοῦ ἀσθένειαν νοῦς εὗρεν ὅθεν ἂν εἰσέλθοι πρὸς σωτηρίαν καὶ ἐγγίσοι τῷ φωτὶ τῆς γνώσεως καὶ λάβοι σοφίαν ἀληθῆ καὶ τῷ αἰῶνι τούτῳ μὴ συγκαταλυομένην.
30. Πᾶσα λογικὴ καὶ νοερὰ φύσις, εἴτ’ ἀγγελικὴν εἴποι τις, εἴτ’ ἀνθρωπίνην, οὐσίαν ἔχει τὴν ζωήν, δι’ ἣν καὶ διαμένει ἐπίσης καθ’ ὕπαρξιν ἀθάνατος, διαφθορὰν οὐκ ἐπιδεχομένη. Ἀλλ’ ἡ μὲν ἐν ἡμῖν λογικὴ καὶ νοερὰ φύσις οὐ μόνον οὐσίαν ἔχει τὴν ζωήν, ἀλλὰ καὶ ἐνέργειαν, ζωοποιεῖ γὰρ καὶ τὸ συνημμένον σῶμα· διὸ καὶ τούτου λέγοιτ’ ἂν ζωή. Καὶ ὅταν τούτου λέγηται ζωή, πρὸς ἕτερον ἡ ζωὴ λέγεται καὶ ἐνέργειά ἐστιν αὐτῆς· πρὸς γὰρ ἕτερον οὐδέποτ’ ἂν λέγοιτο οὐσία καθ’ αὐτήν. Ἡ δὲ τῶν ἀγγέλων νοερὰ φύσις οὐχὶ καὶ ἐνέργειαν τοιαύτην ἔχει τὴν ζωήν, οὐ γὰρ συνημμένον ἔλαβεν ἐκ γῆς παρὰ θεοῦ σῶμα, ἵνα καὶ ζωοποιὸν λάβῃ πρὸς τοῦτο δύναμιν. Δεκτικὴ μέντοι καὶ αὕτη τῶν ἐναντίων ἐστί, κακίας δηλονότι καὶ ἀγαθότητος· καὶ τοῦτο παριστᾶσιν οἱ πονηροὶ τῶν ἀγγέλων, ἔκπτωσιν ὑποστάντες διὰ τὴν ἔπαρσιν. Σύνθετοί πως τοιγαροῦν εἰσι καὶ οἱ ἄγγελοι ἔκ τε τῆς καθ’ ἑαυτοὺς οὐσίας καὶ μιᾶς τῶν ἐναντίων ποιοτήτων, ἀρετῆς φημι καὶ πονηρίας· ὅθεν δείκνυνται μηδ’ οὗτοι οὐσίαν ἔχοντες τὴν ἀγαθότητα.
31. Ἡ τῶν ἀλόγων ζῴων ἑκάστου ψυχὴ ζωή ἐστι τοῦ κατ’ αὐτὴν ἐμψύχου σώματος· καὶ οὐκ οὐσίαν, ἀλλ’ ἐνέργειαν ἔχει ταῦτα τὴν ζωήν, ὡς πρὸς ἕτερον οὖσαν, ἀλλ’ οὐ καθ’ αὐτήν. Αὕτη γὰρ οὐδὲν ἕτερον ἔχουσα ὁρᾶται, ὅτι μὴ τὰ ἐνεργούμενα διὰ τοῦ σώματος· διὸ καὶ λυομένῳ τούτῳ, συνδιαλύεσθαι ἀνάγκη. Θνητὴ γάρ ἐστι τοῦ σώματος οὐχ ἧττον, ἐπεὶ πᾶν ὅπερ ἐστί, πρὸς τὸ θνητόν ἐστί τε καὶ λέγεται· διὸ καὶ θανόντι συναποθνῄσκει.
32. Ἡ τῶν ἀνθρώπων ἑκάστου ψυχή ἐστι μὲν καὶ τοῦ κατ’ αὐτὴν ἐμψύχου σώματος ζωὴ καὶ ζωοποιὸν ἔχει τὴν ἐνέργειαν πρὸς ἕτερον ὁρωμένην, πρὸς αὐτὸ δηλαδὴ τὸ παρ’ αὐτῆς ζωοποιούμενον. Ἀλλ’ οὐ μόνον ἐνέργειαν, ἀλλὰ καὶ οὐσίαν ἔχει τὴν ζωήν, ὡς ζῶσα καθ’ αὐτήν· ἔχουσα γὰρ ὁρᾶται τὴν λογικὴν καὶ νοερὰν ζωήν, φανερῶς ἑτέραν οὖσαν παρὰ τὴν τοῦ σώματος καὶ τῶν ὅσα διὰ σώματος. Διὸ καὶ λυομένου τοῦ σώματος, αὕτη οὐ συνδιαλύεται· πρὸς δὲ τῷ μὴ συνδιαλύεσθαι καὶ ἀθάνατος διαμένει, ὡς μὴ πρὸς ἕτερον ὁρωμένην, ἀλλ’ οὐσίαν ἔχουσα τὴν καθ’ αὐτὴν ζωήν.
33. Ἡ λογικὴ καὶ νοερὰ ψυχὴ οὐσίαν μὲν ἔχει τὴν ζωήν, ἀλλὰ δεκτικὴν τῶν ἐναντίων, κακίας δηλονότι καὶ ἀγαθότητος· ὅθεν δείκνυται μὴ οὐσίαν ἔχουσα τὴν ἀγαθότητα, ὥσπερ οὐδὲ τὴν κακίαν, ἀλλ’ οἷόν τινα ποιότητα, καθ’ ἑκατέραν, ὁπότε παρείη, διατιθεμένη. Πάρεστι δὲ οὐ τοπικῶς, ἀλλ’ ἡνίκ’ ἂν ἡ νοερὰ ψυχή, τὸ αὐτεξούσιον λαβοῦσα παρὰ τοῦ κτίσαντος, νεύσῃ πρὸς αὐτὴν καὶ ζῇν ἐθελήσῃ κατ’ αὐτήν. Διὸ καὶ σύνθετός ἐστί πως ἡ λογικὴ καὶ νοερὰ ψυχὴ οὐκ ἐκ τῆς ἀνωτέρω εἰρημένης ἐνεργείας, – αὕτη γὰρ πρὸς ἕτερον οὖσα σύνθεσιν ἐμποιεῖν οὐ πέφυκεν – ἀλλ’ ἐκ τῆς κατ’ αὐτὴν οὐσίας καὶ μιᾶς ἡστινοσοῦν τῶν εἰρημένων ἐναντίων ποιοτήτων, ἀρετῆς φημι καὶ πονηρίας.
34. Ὁ ἀνωτάτω νοῦς, τὸ ἄκρον ἀγαθόν, ἡ ὑπέρζωος καὶ ὑπέρθεος φύσις, πάντῃ τε καὶ πάντως ἀνεπίδεκτος οὖσα τῶν ἐναντίων, φανερῶς οὐ ποιότητα, ἀλλ’ οὐσίαν ἔχει τὴν ἀγαθότητα. Διὸ καὶ πᾶν ὅπερ ἂν ἐννοήσειέ τις ἀγαθόν, ἐν ἐκείνῳ ἐστί, μᾶλλον δὲ ἐκεῖνός ἐστι καὶ ὑπὲρ ἐκεῖνό ἐστι καὶ πᾶν ὅπερ ἐν ἐκείνῳ τις ἐννοήσειεν, ἀγαθόν ἐστι, μᾶλλον δὲ ἀγαθότης καὶ ὑπεράγαθος ἀγαθότης ἐστί. Καὶ ἡ ζωὴ ἐν αὐτῷ ἐστι, μᾶλλον δὲ αὐτός ἐστιν ἡ ζωή· ἀγαθὸν γὰρ ἡ ζωὴ καὶ ἀγαθότης ἐν αὐτῷ ἡ ζωή. Καὶ ἡ σοφία ἐν αὐτῷ ἐστι, μᾶλλον δὲ αὐτός ἐστιν· ἀγαθὸν γὰρ ἡ σοφία καὶ ἀγαθότης ἐν αὐτῷ ἡ σοφία καὶ ἡ ἀϊδιότης καὶ ἡ μακαριότης καὶ ἁπλῶς ἅπαν ὅ τις ἂν ἐννοήσειεν ἀγαθόν. Καὶ οὐκ ἔστιν ἐκεῖ διαφορὰ ζωῆς καὶ σοφίας καὶ ἀγαθότητος καὶ τῶν τοιούτων πάντα γὰρ ἡ ἀγαθότης ἐκείνη συνειλημμένως καὶ ἑνιαίως καὶ ἁπλουστάτως συμπεριβάλλει· καὶ ἐκ πάντων καὶ νοεῖται καὶ καλεῖται τῶν ἀγαθῶν· καὶ ἕν καὶ ἀληθές ἐστιν, ὅπερ ἄν τις ἐννοήσειε καὶ εἴπῃ περὶ αὐτῆς ἀγαθόν. Ἐκείνη δὲ οὐ τοῦτό ἐστι μόνον, ὅπερ ἀληθῶς νοεῖται καὶ παρ’ αὐτῶν τῶν θεοσόφῳ νῷ νοούντων καὶ πνευματοκινήτῳ γλώσσῃ θεολογούντων, ἀλλ’ ὡς ἄρρητός τε καὶ ἀπερινόητος, καὶ ὑπὲρ ταῦτά ἐστι καὶ τοῦ ἑνιαίου καὶ τῆς ὑπερφυοῦς ἁπλότητος οὐκ ἀπολείπεται, μία οὖσα πανάγαθος καὶ ὑπεράγαθος ἀγαθότης. Κατὰ τοῦτο γὰρ μόνον καὶ νοεῖται καὶ καλεῖται καὶ κατὰ τοῦτο παρὰ μόνων τῶν πρὸς τὴν κτίσιν οἰκείων ἐνεργειῶν ὁ ποιητὴς καὶ δεσπότης τῆς κτίσεως, ὅτι ἐστὶ πανάγαθος καὶ ὑπεράγαθος ἀγαθότης οὐσίαν ἔχων τὴν ἀγαθότητα. Διὸ καὶ τῆς πρὸς αὐτὴν ἐναντιότητος πάντῃ τε καὶ πάντως ἐστὶν ἀνεπίδεκτος· οὐδὲν γὰρ οὐδεμιᾷ ἐναντίον οὐσίᾳ ἐστίν.
35. Ἡ πανάγαθος ἀὕτη καὶ ὑπεράγαθος ἀγαθότης καὶ πηγή ἐστιν ἀγαθότητος· καὶ τοῦτο γὰρ ἀγαθὸν καὶ ἀγαθῶν τὸ ἀκρότατον καὶ οὐκ ἦν ἀπεῖναι τῆς παντελοῦς ἀγαθότητος. Ἐπεὶ δὲ νοῦς ἐστιν ἡ ὑπερτελὴς καὶ παντελὴς ἀγαθότης, τί ποτ’ ἂν ἕτερον εἴη τὸ παρ’ αὐτῆς ὡς ἐκ πηγῆς προϊὸν ἢ λόγος, καὶ λόγος οὐ κατὰ τὸν ἡμέτερον προφορικὸν λόγον, οὐ νοῦ γὰρ οὗτος, ἀλλὰ σώματος νῷ κινουμένου· οὐδὲ κατὰ τὸν ἡμέτερον ἐνδιάθετον λόγον, φθόγγων γὰρ οἱονεὶ τύποις κἀκεῖνος ἐν ἡμῖν διατιθέμενος γίνεται· ἀλλ’ οὐδὲ κατὰ τὸν ἡμέτερον ἐν διανοίᾳ λόγον κἂν χωρὶς φθόγγων, ἐπιβολαῖς ἀσωμάτοις πάντῃ συμπεραιούμενος, κἀκεῖνος γὰρ μεθ’ ἡμᾶς ἐστι καὶ διαλειμμάτων δεῖται καὶ χρονικῶν οὐκ ὀλίγων διαστημάτων, διεξοδικῶς προϊὼν καὶ ἐξ ἀρχῆς ἀτελοῦς πρὸς τὸ ἐντελὲς συμπέρασμα προαγόμενος ἀλλὰ κατὰ τὸν ἐμφύτως ἡμῖν, ἐξ οὗ γεγόναμεν παρὰ τοῦ κτίσαντος ἡμᾶς κατ’ εἰκόνα οἰκείαν, ἐναποκείμενον τῷ νῷ λόγον, τὴν ἀεὶ συνυπάρχουσαν αὐτῷ γνῶσιν· ἥτις καὶ μάλιστα ἐκεῖ ἐπὶ τοῦ ἀνωτάτω νοῦ τῆς παντελοῦς καὶ ὑπερτελοῦς ἀγαθότητος, παρ’ ἧ μηδὲν ἀτελές, πλὴν τοῦ ἐξ αὐτῆς εἶναι, πάντα ἐστὶν ἀπαραλλάκτως ὅσα ἐκείνη. Διὸ καὶ υἱὸς ὁ ἀνωτάτω λόγος ἐστὶ τε καὶ παρ’ ἡμῶν καλεῖται, ἵν’ ἐπιγνῶμεν αὐτὸν ὄντα τέλειον ἐν ὑποστάσει τελείᾳ τε καὶ ἰδίᾳ, ὡς ἐκ τοῦ πατρὸς ὄντα καὶ κατὰ μηδὲν λειπόμενον τῆς πατρικῆς οὐσίας, ἀλλ’ ἀπαραλλάκτως τὸν αὐτὸν ἐκείνῳ ὄντα, εἰ καὶ μὴ καθ’ ὑπόστασιν, ἣ τὸ ἐξ ἐκείνου γεννητῶς θεοπρεπῶς εἶναι παρίστησι τὸν λόγον.
36. Ἡ ἀγαθότης ἡ ὡς ἐκ πηγῆς τῆς νοερᾶς ἀγαθότητος προϊοῦσα γεννητῶς, ἐπεὶ λόγος ἐστί, λόγον δὲ πνεύματος χωρὶς οὐδ’ ἄν τις νοῦν ἔχων ἐννοήσειε, διὰ τοῦτο καὶ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον ὁ ἐκ θεοῦ θεὸς λόγος συμπροϊὸν ἐκ τοῦ πατρὸς ἔχει. Πνεῦμα δὲ οὐ κατὰ τὸ συνὸν τῷ ἡμετέρῳ διὰ τῶν χειλέων λόγῳ, σῶμα γὰρ τοῦτο καὶ δι’ ὀργανικῶν σωμάτων ἐναρμόζεται τῷ ἡμετέρῳ λόγῳ· ἀλλ’ οὐδὲ κατὰ τὸ συνόν, εἰ καὶ ἀσωμάτως, τῷ καθ’ ἡμᾶς ἐνδιαθέτῳ καὶ κατὰ διάνοιαν λόγῳ, κἀκεῖνο γὰρ ὁρμή τίς ἐστι τοῦ νοῦ, τῷ ἡμετέρῳ λόγῳ συνδιατεινομένη χρονικῶς καὶ διαστημάτων δεομένη τῶν αὐτῶν καὶ ἐξ ἀτελοῦς προϊοῦσα εἰς τελείωσιν. Ἐκεῖνο δὲ τὸ πνεῦμα τοῦ ἀνωτάτω λόγου οἷόν τις ἔρως ἐστὶν ἀπόρρητος τοῦ γεννήτορος πρὸς αὐτὸν τὸν ἀπορρήτως γεννηθέντα λόγον, ᾧ καὶ αὐτὸς ὁ τοῦ πατρὸς ἐπέραστος λόγος καὶ υἱὸς χρῆται πρὸς τὸν γεννήτορα, ἀλλ’ ὡς ἐκ τοῦ πατρὸς ἔχων αὐτὸν συμπροελθόντα καὶ συμφυῶς ἐν αὐτῷ ἀναπαυόμενον. Παρ’ οὗ λόγου διὰ σαρκὸς ὁμιλήσαντος ἡμῖν καὶ τὸ ὄνομα τῆς διαφόρου παρὰ τοῦ πατρὸς ὑπάρξεως ἐδιδάχθημεν τοῦ πνεύματος· καὶ μὴ τοῦ πατρὸς εἶναι τοῦτο μόνον, ἀλλὰ καὶ αὐτοῦ· τὸ πνεῦμα, γάρ φησι, τῆς ἀληθείας ὃ παρὰ τοῦ πατρὸς ἐκπορεύεται, ἵν’ ἡμεις ἐπιγνῶμεν οὐ λόγον μόνον ἀλλὰ καὶ πνεῦμα ἐκ τοῦ πατρός, οὐ γεννώμενον ἀλλ’ ἐκπορευόμενον, ὃν δὲ καὶ τοῦ υἱοῦ παρὰ τοῦ πατρὸς τοῦτ’ ἔχοντος ὡς ἀληθείας καὶ σοφίας καὶ λόγου πνεῦμα· λόγος γὰρ ἡ ἀλήθεια καὶ ἡ σοφία τῷ γεννήτορι κατάλληλος, ὃς τῷ πατρὶ ἐπ’ αὐτῷ χαίροντι συγχαίρει, κατὰ τὸ παρ’ αὐτοῦ διὰ τοῦ Σολομῶντος εἰρημένον· ἐγὼ ἤμην ἣ συνέχαιρον αὐτῷ. Οὐκ «ἔχαιρον» εἶπεν, ἀλλὰ συνέχαιρον, αὕτη γὰρ ἡ πατρός τε καὶ υἱοῦ προαιώνιος χαρὰ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιόν ἐστιν, ὡς κοινὸν μὲν αὐτοῖς κατὰ τὴν χρῆσιν. Διὸ παρ’ ἀμφοτέρων καὶ πρὸς τοὺς ἀξίους πέμπεται, μόνου δὲ τοῦ πατρὸς καθ’ ὕπαρξιν ὑπάρχον· διὸ καὶ παρ’ αὐτοῦ μόνου ἐκπορεύεται καθ’ ὕπαρξιν.
37. Τούτου τοῦ ἀνωτάτω ἔρωτος τὴν εἰκόνα καὶ ὁ κατ’ εἰκόνα τοῦ θεοῦ κτισθεὶς ἡμῶν ἔχει νοῦς πρὸς τὴν παρ’ αὐτοῦ καὶ ἐν αὐτῷ διηνεκῶς ὑπάρχουσαν γνῶσιν, παρ’ αὐτοῦ καὶ ἐν αὐτῷ καὶ τοῦτον ὄντα καὶ συμπροϊόντα παρ’ αὐτοῦ τῷ ἐνδοτάτῳ λόγῳ. Καὶ τούτου δεῖγμα ἐναργέστατον καὶ τοῖς μὴ τὰ ἐνδοτάτω ἑαυτῶν δυναμένοις καθορᾶν ἡ πρὸς τὸ εἰδέναι τῶν ἀνθρώπων ἀκόρεστος ἔφεσις. Ἀλλ’ ἐν ἐκείνῳ τῷ ἀρχετύπῳ, ἐν ἐκείνῃ τῇ παντελείῳ καὶ ὑπερτελεῖ ἀγαθότητι, παρ’ ἧ μηδὲν ἀτελὲς πλὴν τοῦ ἐξ αὐτῆς εἶναι, πάντα ἐστὶν ἀπαραλλάκτως ὁ θεῖος ἔρως ὅσα ἐκείνη. Διὸ καὶ πνεῦμα ἅγιον καὶ παράκλητος ἄλλος οὗτός ἐστί τε καὶ παρ’ ἡμῶν καλεῖται, ὡς τῷ λόγῳ συμπαρομαρτῶν, ἵν’ ἡμεῖς ἐπιγνῶμεν ὄντα τέλειον ἐν ὑποστάσει τελείᾳ τε καὶ ἰδίᾳ, κατὰ μηδὲν καὶ αὐτὸν λειπόμενον τῆς τοῦ πατρὸς οὐσίας, ἀλλ’ ἀπαραλλάκτως ὄντα τὸν αὐτὸν τῷ τε υἱῷ καὶ τῷ πατρί, εἰ καὶ μὴ καθ’ ὑπόστασιν, ἥτις ἐκ τοῦ πατρὸς θεοπρεπῶς ἐκπορευτῶς εἶναι τοῦτον παρίστησιν ἡμῖν· καὶ σεφθῶμεν ἕνα θεὸν ἀληθῆ τε καὶ τέλειον ἐν τρισὶν ὑποστάσεσιν ἀληθιναῖς καὶ τελείαις, οὐ τριπλοῦν, ἄπαγε, ἀλλ’ ἁπλοῦν· οὐ γὰρ τριπλῆ τίς ἐστιν ἡ ἀγαθότης, οὐδὲ τριὰς ἀγαθοτήτων, ἀλλὰ τριὰς ἁγία καὶ σεβασμία καὶ προσκυνητὴ ἡ ἀνωτάτω ἀγαθότης ἐστίν, ἐξ ἑαυτῆς εἰς ἑαυτὴν χεομένη ἀρρεύστως καὶ ἐφ’ ἑαυτῆς ἑστῶσα πρὸ αἰώνων θεοπρεπῶς, ἀόριστός τε οὖσα καὶ παρὰ μόνης ἑαυτῆς ὡρισμένη καὶ τὰ πάντα ὁρίζουσα καὶ πάντων ὑπερεκτεινομένη καὶ μηδὲν τῶν ὄντων ἐκτὸς ἑαυτῆς ἐῶσα.
38. Ἔχει μὲν οὖν καὶ ἡ τῶν ἀγγέλων νοερὰ καὶ λογικὴ φύσις νοῦν τε καὶ λόγον ἐκ τοῦ νοῦ καὶ τὸν πρὸς τὸν λόγον ἔρωτα τοῦ νοῦ, ὃς καὶ αὐτός ἐστιν ἐκ τοῦ νοῦ καὶ σύνεστιν ἀεὶ τῷ τε λόγῳ καὶ τῷ νῷ καὶ πνεῦμα ἂν καλοῖτο, ὡς τῷ λόγῳ φύσει συμπαρομαρτῶν. Ἀλλ’ οὐκ ἔχει καὶ ζωοποιὸν τὸ πνεῦμα τοῦτο, οὐδὲ γὰρ συνημμένον εἴληφεν ἐκ γῆς παρὰ θεοῦ σῶμα, ἵνα καὶ ζωοποιόν τε καὶ συνεκτικὴν λάβῃ πρὸς τοῦτο δύναμιν. Ἡ δὲ νοερὰ καὶ λογικὴ φύσις τῆς ψυχῆς, ἐπεὶ γηΐνῳ συνεκτίσθη σώματι καὶ ζωοποιὸν ἔλαβε τὸ πνεῦμα παρὰ τοῦ θεοῦ, δι’ οὗ συνέχει καὶ ζωοποιεῖ τὸ συνημμένον σῶμα, παρ’ οὗ καὶ δείκνυται τοῖς συνιοῦσιν, ὅτι νοερός ἐστιν ἔρως τὸ τοῦ ἀνθρώπου πνεῦμα, τὸ τοῦ σώματος ζωοποιόν, ὅπερ ἐκ τοῦ νοῦ ἐστι καὶ τοῦ λόγου ἐστὶ καὶ ἐν τῷ λόγῳ καὶ τῷ νῷ ἐστι καὶ ἐν ἑαυτῷ ἔχει τόν τε λόγον καὶ τὸν νοῦν. Τοσοῦτο γὰρ ἐρασμίαν ἔχει δι’ αὐτοῦ φυσικῶς τὴν πρὸς τὸ οἰκεῖον σῶμα ἡ ψυχὴ συνάφειαν, ὡς μηδέποτ’ ἀπολιπεῖν τοῦτο ἐθέλειν, μηδ’ ἀπολείπειν ὅλως, μὴ βίας ἐπενεχθείσης ἐκ νόσου δή τινος μεγίστης ἢ πληγῆς ἔξωθεν.
39. Ἡ νοερὰ καὶ λογικὴ φύσις τῆς ψυχῆς, μόνη νοῦν ἔχουσα καὶ λόγον καὶ πνεῦμα ζωοποιόν, μόνη καὶ τῶν ἀσωμάτων ἀγγέλων μᾶλλον κατ’ εἰκόνα τοῦ θεοῦ παρ’ αὐτοῦ δεδημιούργηται· καὶ τοῦτ’ ἔχει ἀμεταποίητον, κἂν μὴ ἐπιγνῷ τὴν ἑαυτῆς ἀξίαν καὶ τοῦ κτίσαντος κατ’ εἰκόνα οἰκείαν ἀξίως φρονῇ τε καὶ πολιτεύηται. Ταῦτ’ ἄρα καὶ μετὰ τὴν προγονικὴν ἐκείνην ἐν τῷ παραδείσῳ διὰ τοῦ ξύλου παράβασιν καὶ πρὸ τοῦ σωματικοῦ τὸν τῆς ψυχῆς ἡμεῖς ὑποστάντες θάνατον, ὅς ἐστιν ὁ ἀπὸ τοῦ θεοῦ ταύτης χωρισμός, τὸ καθ’ ὁμοίωσιν εἶναι θείαν ἀποβαλόντες, τὸ κατ’ εἰκόνα οὐκ ἀπωλέσαμεν. Ἀποστέργουσα μὲν οὖν ἡ ψυχὴ τὴν πρὸς τὰ χείρω σχέσιν καὶ προσκολλωμένη δι’ ἀγάπης τῷ κρείττονι καὶ ὑποταττομένη τούτῳ διὰ τῶν ἔργων καὶ τῶν τρόπων τῆς ἀρετῆς, φωτίζεταί τε παρ’ αὐτοῦ καὶ καλλύνεται, βελτιουμένη καὶ πειθομένη ταῖς ἐκείνου βουλαῖς καὶ παραινέσεσι, παρ’ ὧν καὶ τὴν ὄντως ζωὴν τὴν αἰώνιον ἀπολαμβάνει· δι’ αὐτῆς καὶ τὸ συνημμένον ἀπαθανατίζει σῶμα, τῆς ἐπηγγελμένης ἐξαναστάσεως κατὰ καιρὸν τυχὸν καὶ δόξης ἀϊδίου μετασχόν. Μὴ ἀποποιουμένη δὲ τὴν πρὸς τὰ χείρω σχέσιν καὶ ὑπόπτωσιν, παρ’ ἧς αἶσχος ἀτιμοποιὸν ἐμποιεῖ τῇ τοῦ θεοῦ εἰκόνι, ἀλλοτριοῦται καὶ ἀποικίζεται θεοῦ τῆς ὄντως μακαρίας καὶ ἀληθινῆς ζωῆς, ὡς ἐγκαταλιποῦσα τοῦτον αὐτὴ πρότερον, ἐγκαταλιμπανομένη δικαίως παρὰ τοῦ κρείττονος.
40. Ἡ μετὰ τὴν ἀνωτάτω τριάδα τριαδικὴ φύσις, ὡς παρ’ ἐκείνης κατ’ εἰκόνα ἐκείνης πεποιημένη μᾶλλον τῶν ἄλλων, νοερά, λογική τε καὶ πνευματικὴ (τοιαύτη δέ ἐστιν ἡ ἀνθρωπίνη ψυχή), φυλάττειν ὀφείλει τὴν ἑαυτῆς τάξιν καὶ μετὰ θεὸν εἶναι μόνον καὶ τούτῳ ὑπεζεῦχθαι μόνῳ καὶ ὑποκεῖσθαι καὶ πείθεσθαι καὶ πρὸς αὐτὸν ὁρᾶν μόνον καὶ κοσμεῖν ἑαυτὴν τῇ διηνεκεῖ τούτου μνήμῃ καὶ θεωρίᾳ καὶ τῇ θερμοτάτῃ πρὸς αὐτὸν καὶ διαπύρῳ ἀγάπῃ, δι’ ὧν θαυμαστῶς πρὸς ἑαυτὴν ἐπισπᾶται, μᾶλλον δὲ ἐπεσπᾶτο ἦν ὅτε τὴν τῆς φύσεως ἐκείνης μυστικὴν καὶ ἀπόρρητον αἴγλην καὶ τηνικαῦτα τὸ κατ’ εἰκόνα θεοῦ καὶ ὁμοίωσιν ὡς ἀληθῶς ἔχει, ἐπίχαρις καὶ σοφὴ καὶ θεία διὰ ταύτης ἐκτελουμένη. Διδάσκεται γὰρ δι’ αὐτῆς ἢ παρούσης ἐμφανῶς ἢ ἐγγιζούσης ἀφανῶς, ὡς ἐπὶ μᾶλλον νῦν τὸν μὲν θεὸν ὑπὲρ ἑαυτήν, τὸν δὲ πλησίον ὡς ἑαυτὴν ἀγαπᾶν, κἀντεῦθεν καὶ τὴν ἑαυτῆς ἀξίαν τε καὶ τάξιν εἰδέναι καὶ συντηρεῖν καὶ ἑαυτὴν ὡς ἀληθῶς ἀγαπᾶν. Ὁ γὰρ ἀγαπῶν τὴν ἀδικίαν μισεῖ τὴν ἑαυτοῦ ψυχήν, καὶ τὸ κατ’ εἰκόνα εἶναι τοῦ θεοῦ διασπῶν τε καὶ ἀχρειῶν, παραπλήσιον ὑφίσταται πάθος τοῖς ὑπὸ μανίας ἀνεπαισθήτως τὰς ἑαυτῶν ἐλεεινῶς διασπαράττουσι σάρκας· ἀνεπαισθήτως γὰρ καὶ αὐτὸς λυμαίνεται καὶ ἀθλιώτατα διασπαράττει τὴν ἔμφυτον ἑαυτοῦ καλλονήν, διαρρήσσων ἀφρόνως τὸν ὑπὸ τῆς ἀγάπης ἔνδον συμπληρούμενον τριαδικὸν καὶ ὑπερκόσμιον κόσμον τῆς ἰδίας ψυχῆς. Τί γὰρ ἀδικώτερον, τί δὲ ὀλεθριώτερον, τοῦ τὸν κτίσαντα καὶ κοσμήσαντα κατ’ εἰκόνα οἰκείαν καὶ διὰ τοῦτο παρασχόντα τῆς γνώσεως καὶ τῆς ἀγάπης τὴν δύναμιν καὶ τοῖς ταύτῃ καλῶς χρωμένοις προσεπιδαψιλευόμενον τὰς ἀπορρήτους δωρεὰς καὶ τὴν ζωὴν τὴν αἰώνιον μὴ μεμνῆσθαι καὶ καθορᾶν διηνεκῶς ἐθέλειν καὶ ἀγαπᾶν;
41. Ἕν τῶν τῆς ψυχῆς τῆς καθ’ ἡμᾶς χειρόνων καὶ μᾶλλον καὶ πάνυ μᾶλλον τῶν ἄλλων χεῖρον ὁ νοητὸς καὶ ἀρχέκακός ἐστιν ὄφις, ἄγγελος νῦν τῆς καθ’ ἑαυτὸν πονηρίας ἐκ τῆς πρὸς ἀνθρώπους πονηρᾶς ὑποθήκης γινόμενος. Τοσοῦτο κατώτερός τε καὶ χείρων ἁπάντων, ὅσον ἐπεθύμησεν ὑπερηφάνως ἐξομοιωθῆναι κατ’ ἐξουσίαν τῷ κτίσαντι, παρ’ οὗ τοσοῦτον ἐγκατελείφθη δικαίως, ὁπόσον αὐτὸς φθάσας αὐτὸν ἐγκατέλιπε. Τοσοῦτο δὲ ἐγκατέλιπεν, ὡς ἀντίθετος ἐκείνῳ καὶ ἀντικείμενος καὶ φανερῶς ὑπεναντίος τελέσαι. Εἰ οὖν ἐκεῖνος ἀγαθότης ἐστὶ ζῶσα καὶ τῶν ζώντων ζωοποιός, αὐτόχρημα κακία οὗτός ἐστι νεκρὰ καὶ νεκροποιός. Ἐκεῖνος μὲν γὰρ οὐσίαν ἔχων τὴν ἀγαθότητα καὶ τοῦ ἐναντίου, δηλαδὴ τῆς κακίας, φύσις ἀνεπίδεκτος ὥν, ἅτε μηδ’ ἐγγίζειν δέον αὐτῷ τοὺς κακίας μετόχους ἡστινοσοῦν, πόσῳ μᾶλλον τὸν δημιουργὸν καὶ ἀρχηγὸν τῆς κακίας καὶ τοῖς ἄλλοις αἴτιον, τοῦτον ὡς πορρωτάτω ἑαυτοῦ ἀπωθεῖται; Ὁ δὲ πονηρὸς οὐ πονηρίαν, ἀλλὰ ζωὴν ἔχων τὴν οὐσίαν, διὸ καὶ ἀθάνατος διαμένει κατ’ αὐτήν δεκτικὴν μέντοι ταύτην καὶ κακίας ἔχων καὶ αὐτεξουσιότητι τετιμημένος, ἵν’ οἴκοθεν ὑποταττόμενος καὶ κολλώμενος τῇ ἀεννάῳ τῆς ἀγαθότητος πηγῇ μέτοχος εἴη τῆς ὄντως ζωῆς. Ἐπεὶ πρὸς τὴν κακίαν ἑκὼν οὗτος ἀπηυτομόλησε, στερεῖται τῆς ὄντως ζωῆς, ἀπωσθεὶς ταύτης δικαίως, ἧς ἀπέδρα φθάσας αὐτός, καὶ νεκρὸν γίνεται πνεῦμα, οὐ κατ’ οὐσίαν (οὐ γάρ ἐστιν οὐσία νεκρότητος), ἀλλὰ κατὰ ἀποβολὴν τῆς ὄντως ζωῆς. Ὁ δὲ κόρον μὴ λαμβάνων τῆς πρὸς κακίαν ὁρμῆς καὶ προστιθεὶς ἀθλιώτατα νεκροποιὸν ἑαυτὸν ποιεῖ πνεῦμα σπεύδων ἐπισπᾶν καὶ τὸν ἄνθρωπον πρὸς κοινωνίαν τῆς οἰκείας νεκρώσεως.
42. Ὡς σκολιὸς τοὺς τρόπους καὶ πολὺς ἐν δόλοις, ὁ τῆς νεκρώσεως μεσίτης καὶ πρόξενος τὸν σκολιὸν ὑποδύεται ὄφιν ἐν τῷ τοῦ θεοῦ παραδείσῳ ποτέ οὐκ ὄφις αὐτὸς γεγονὼς (οὐδὲ γὰρ δύναται, ὅτι μὴ κατὰ φαντασίαν, ὗ δεῖν οὐκ ἔγνω τηνικαῦτα χρήσασθαι, μὴ ἄρα φωραθείη δεδιώς), ἀλλὰ μὴ θαρρῶν τὴν φανερὰν ὁμιλίαν, προκρίνει τὴν δολεράν· καὶ ταύτην, καθ’ ἣν μᾶλλον ἐθάρρει λαθεῖν, ἵν’ ὡς φίλος ὁρώμενος, τὰ τῶν ἐχθίστων ἀφανῶς εἰσηγήσηται καὶ τῷ ἐξαισίῳ τῆς προσλαλιᾶς (οὐδὲ γὰρ ἦν λογικὸς ὁ αἰσθητὸς ὄφις, οὐδ’ ἐφαίνετο δύνασθαι φωνὴν ἀφιέναι πρότερον) ἐκστήσῃ καὶ πρὸς ἑαυτὸν ὅλην ἐπισπάσηται καὶ ταῖς μηχαναῖς εὐχείρωτον ποιήσηται τὴν ἀκούουσαν, ἵνα γυμνάσῃ ταύτην εὐθὺς ἐντεῦθεν τοῖς χείροσιν ὑποτάσσεσθαι καὶ δουλεύειν ἐκείνοις, ὧν βασιλεύειν ἀξίως ἔλαχεν, ὡς μόνη τῶν κατ’ αἴσθησιν ζώντων χειρὶ θεοῦ καὶ λόγῳ τετιμημένη καὶ κατ’ εἰκόνα γενομένη τοῦ κτίσαντος. Ἐνδίδωσι δὲ ὁ θεός, ἵν’ ἰδὼν ὁ ἄνθρωπος προσαγομένην τὴν συμβουλὴν ἐκ τοῦ χείρονος (πόσῳ γὰρ χείρων ὄφις ἀνθρώπου καὶ πόσῳ σαφῶς) συνῇ μηδαμῶς οὖσαν λυσιτελῆ, καὶ ἀναξιοπαθήσῃ τὴν πρὸς τὸ φανερῶς χεῖρον ὑποταγὴν καὶ φυλάξῃ τὴν οἰκείαν ἀξίαν, ἅμα δὲ καὶ τὴν πρὸς τὸν κτίσαντα πίστιν, τὴν ἐκείνου τηρῶν ἐντολήν καὶ νικητὴς ῥᾳδίως τελέσῃ τοῦ ἐκπεσόντος τῆς ὄντως ζωῆς καὶ λάβῃ δικαίως τὴν μακαρίαν ἀθανασίαν καὶ διαμένῃ ζῶν ἔνθεος εἰς τοὺς αἰῶνας.
43. Οὐδὲν ἀνθρώπου κρεῖττον, ὥστε βουλεύσασθαι καὶ γνώμην εἰσενεγκεῖν καὶ δι’ αὐτῆς γνῶναι καὶ πορίσασθαι τὸ συνοῖσον· μόνον εἰ φυλάττει τὴν ἑαυτοῦ τάξιν καὶ γινώσκει ἑαυτὸν καὶ τὸν μόνον ἑαυτοῦ κρείττω καὶ τηρεῖ μὲν ἃ παρ’ ἐκείνου μάθοι τοῦ κρείττονος, εἰς ἃ δὲ μὴ παρ’ ἐκείνου μάθοι, σύμβουλον ἐκεῖνον μόνον συμπαραλαμβάνει βουλεύων. Καὶ οἱ ἄγγελοι γάρ, εἰ καὶ ὑπὲρ ἡμᾶς εἰσι τὴν ἀξίαν, ἀλλ’ ὑπηρετοῦνται καὶ οὗτοι τοῖς ὑπὲρ ἡμῶν ἐκείνου βουλεύμασι, διάκονοι γάρ εἰσιν ἀποστελλόμενοι διὰ τοὺς μέλλοντας κληρονομεῖν σωτηρίαν μᾶλλον δὲ οὐ πάντες, ἀλλὰ κἀκείνων οἱ ἀγαθοὶ καὶ φυλάξαντες τὴν ἑαυτῶν τάξιν. ἔχουσι γὰρ κἀκεῖνοι παρὰ θεοῦ νοῦν καὶ λόγον καὶ πνεῦμα, συμφυῆ τὰ τρία ταῦτα, καὶ τῷ δημιουργῷ νῷ καὶ λόγῳ καὶ πνεύματι καθ’ ἡμᾶς ὀφείλουσι πείθεσθαι. Καὶ πλεονεκτοῦσι μὲν ἡμῶν ἐν πολλοῖς, ἔστι δ’ ἐφ’ ὧν ἡμῶν ἀποδέουσιν, ὡς ἔφημέν τε καὶ λέξομεν, πρὸς τὸ τελεῖν κατ’ εἰκόνα τοῦ κτίσαντος· δι’ ἃ καὶ μᾶλλον ἐκείνων ἡμεῖς κατ’ εἰκόνα θεοῦ γεγόναμεν.
44. Ὑπηρετεῖν ὡρισμένων δυνατῶς τῶν ἀγγέλων τῷ κτίσαντι καὶ μόνον ἄρχεσθαι κληρωσαμένων, ἄρχειν δὲ τῶν μετ’ αὐτοὺς οὐ ταχθέντων, εἰ μὴ ἄρα πεμφθεῖεν εἰς τοῦτο παρὰ τοῦ κρατοῦντος τῶν ὅλων, ὁ Σατὰν ἄρχειν ἐπεθύμησεν ὑπερηφάνως παρὰ γνώμην τοῦ κτίσαντος· καὶ τὴν ἑαυτοῦ τάξιν μετὰ τῶν συναποστάντων ἀγγέλων ἀπολιπών, ἐγκαταλιμπάνεται δικαίως παρὰ τῆς ὄντως ζωτικῆς καὶ φωτιστικῆς πηγῆς καὶ θάνατον ἐνδύεται καὶ ζόφον αἰώνιον. Ἐπεὶ δὲ ὁ ἄνθρωπος οὐκ ἄρχεσθαι μόνον, ἀλλὰ καὶ ἄρχειν τέτακται τῶν ἐπὶ γῆς ἁπάντων, βασκάνοις ὄμμασι τούτῳ προσιδὼν ὁ ἀρχέκακος, πάσῃ μηχανῇ χρῆται τοῦτον τῆς ἀρχῆς καθελεῖν. Βίᾳ δ’ οὐκ ἔχων, ἅτε κωλυόμενος παρὰ τοῦ πάντων κρατοῦντος, ὃς τὴν λογικὴν φύσιν ἐδημιούργησεν ἐλεύθερόν τε καὶ αὐτεξούσιον, σὺν δόλῳ προσάγει τὴν καθαιρήσουσαν τῆς ἀρχῆς συμβουλήν· καὶ κλέπτει, μᾶλλον δὲ πείθει τὸν ἄνθρωπον περιϊδεῖν μὲν καὶ παρ’ οὐδὲν θέσθαι καὶ ἀθετῆσαι, μᾶλλον δὲ καὶ ἀντιτάξασθαι καὶ τἀναντία πρᾶξαι τῆς παρὰ τοῦ κρείττονος δεδομένης ἐντολῆς τε καὶ συμβουλῆς, καὶ ὡς κοινωνήσαντα τῆς ἀποστασίας, κοινωνῆσαι καὶ τοῦ καθ’ ἑαυτὸν αἰωνίου ζόφου καὶ τῆς νεκρώσεως.
45. Ὅτι δὲ καὶ ἡ λογικὴ ψυχὴ ἔστιν ὡς νεκροῦται, καίτοι ζωὴν ἔχουσα τὸ εἶναι, Παῦλος ὁ μέγας ἡμᾶς ἐδίδαξε, γράφων· ἡ σπαταλῶσα χήρα ζῶσα τέθνηκεν. Εἰρῆσθαι μὲν οὖν ἐκείνῳ τοῦτο καὶ περὶ τοῦ προκειμένου νῦν, τῆς λογικῆς δηλονότι ψυχῆς, οὐ χεῖρον ἂν εἰπεῖν εἴη. Ἡ γὰρ ἐστερημένη τοῦ πνευματικοῦ νυμφίου ψυχή, εἰ μὴ συνεσταλμένη καὶ πενθοῦσα ἧ, καὶ τὸν στενὸν καὶ τεθλιμμένον βίον τῆς μετανοίας ἀνύουσα, ἀλλὰ διαχεομένη καὶ ταῖς ἡδοναῖς ἑαυτὴν ἐφιεῖσα καὶ σπαταλῶσα, ζῶσα (καὶ γὰρ κατ’ οὐσίαν ἐστὶν ἀθάνατος) τέθνηκε· καὶ γάρ ἐστι δεκτικὴ θανάτου τοῦ χείρονος, ὥσπερ καὶ ζωῆς τῆς ἀμείνονος. Εἰ δὲ καὶ χήραν λέγει τὴν ἐστερημένην τοῦ σωματικοῦ νυμφίου, σπαταλῶσα καὶ ζῶσα κατὰ σῶμα, πάντως τέθνηκε, φησί, κατὰ ψυχήν, ἐπεὶ καὶ ἀλλαχοῦ φησιν ὁ αὐτός, ὅτι νεκροὺς ἡμᾶς ὄντας τοῖς παραπτώμασι συνεζωοποίησε τῷ χριστῷ. Τί δὲ ὁ εἰπών, ἔστιν ἁμαρτία πρὸς θάνατον καὶ ἔστιν ἁμαρτία μὴ πρὸς θάνατον; Ἀλλὰ καὶ ὁ κύριος, ἀφεῖναί τινι προστάξας τοὺς νεκροὺς θάπτειν τοὺς νεκρούς, τοὺς ἐνταφιαστὰς ἐκείνους κατὰ σῶμα ζῶντας νεκροὺς πάντως κατὰ ψυχὴν ἀπεφήνατο.
46. Ἐκστήσαντες ἑκόντες ἑαυτοὺς οἱ τοῦ γένους προπάτορες τῆς τοῦ θεοῦ μνήμης καὶ θεωρίας καὶ τῆς ἐκεῖθεν ἐντολῆς ἀλογήσαντες καὶ τῷ νεκρῷ τοῦ Σατὰν ὁμονοήσαντες πνεύματι καὶ τοῦ ἀπηγορευμένου ξύλου φαγόντες παρὰ γνώμην τοῦ κτίσαντος, γυμνωθέντες τῶν ἐκ τῆς ἄνωθεν αἴγλης φωτεινῶν καὶ ζωτικῶν ἐνδυμάτων, νεκροί, φεῦ, ὡς ὁ Σατὰν καὶ αὐτοὶ κατὰ πνεῦμα γεγόνασιν. Ἐπεὶ δὲ ὁ Σατὰν οὐ νεκρόν ἐστι πνεῦμα μόνον, ἀλλὰ καὶ νεκροῦν τοὺς ἐγγίζοντας, τοῖς δὲ μετασχοῦσι τῆς ἐκείνου νεκρώσεως καὶ σῶμα παρῆν, δι’ οὗ καὶ συνεπεράνθη πρὸς ἔργον ἐλθοῦσα ἡ νεκροποιὸς συμβουλή, μεταδιδόασι, φεῦ, καὶ τοῖς οἰκείοις σώμασι τὰ νεκρὰ καὶ νεκροποιὰ ἐκεῖνα πνεύματα τῆς νεκρώσεως· κἂν διελύθη παραυτὰ πρὸς γῆν ἐπιστρέψαν ὅθεν ἐλήφθη τὸ ἀνθρώπινον σῶμα· εἰ μὴ προμηθείᾳ καὶ δυνάμει συνεχόμενον κρείττονι τὴν ἀπόφασιν ἐκαρτέρει τοῦ ῥήματι μόνῳ τὰ πάντα φέροντος, ἧς χωρὶς οὐδὲν ἐκτελεῖται τῶν τελουμένων· ἐκφέρεται δ’ ἐκείνη σὺν δίκῃ πάντοτε. Δίκαιος γὰρ ὁ κύριος, κατὰ τὸν θεῖον ψαλμῳδὸν εἰπεῖν, καὶ δικαιοσύνας ἠγάπησεν.
47. Ὃ Θεὸς θάνατον οὐκ ἐποίησε, κατὰ τὸ γεγραμμένον, ἀλλὰ καὶ γενέσθαι τοῦτον ἐκώλυσεν, ἐφ’ ὅσον ἐχρῆν καὶ μετὰ δικαιοσύνης ἐξῆν κωλύειν τοὺς αὐτεξουσίους παρ’ αὐτοῦ γεγονότας. Προεισήνεγκε γὰρ βουλὴν ἀπαθανατίζουσαν καὶ προασφαλιζόμενος ἄγαν τὴν ζωοποιὸν συμβουλήν, οἰκείαν ἐποίησεν ἐντολὴν καὶ προηγόρευσε φανερῶς καὶ ἠπείλησε, θάνατον εἶναι διατεινάμενος τῆς ζωούσης ἐντολῆς τὴν ἀθέτησιν· ὡς ἂν ἢ πόθῳ ἢ γνώσει ἢ φόβῳ τὴν τοῦ θανάτου πεῖραν φυλάξωνται. Τὸ γὰρ ἑκάστου τῶν κτισμάτων συμφέρον ὁ θεὸς καὶ φιλεῖ καὶ γινώσκει καὶ δύναται. Εἰ μὲν οὖν ἐγίνωσκε μόνον, οὐκ ἐφίλει δέ, τάχ᾽ ἂν αὐτὸς εἴργων ἀτέλεστον ἠφίει τὸ καλῶς γινωσκόμενον. Εἰ δ’ ἀγαπῶν οὐκ ἐγίνωσκεν ἢ οὐκ ἠδύνατο, τάχ’ ἂν καὶ μὴ τούτου ἑκόντος εἶναι τὸ παρ’ αὐτοῦ ποθούμενόν τε καὶ γινωσκόμενον ἀτέλεστον διετέλεσεν. Ἐπεὶ δὲ τὸ συμφέρον ἡμῖν μάλιστα καὶ φιλεῖ καὶ γινώσκει καὶ δύναται, ὅ τι ποτ’ ἂν μὲν ἡμῖν κἂν ἀκουσίως ἐπέρχηται παρ’ ἐκείνου καὶ συμφερόντως πάντως ἡμῖν ἐπέρχεται. Πρὸς ὃ δ’ ἂν ἡμεῖς ἑκουσίως αὐτομολήσωμεν ὡς αὐτεξουσίου τυχόντες φύσεως, πολὺ τὸ δέος, μὴ ἀσύμφορον εἴη. Ὅταν δὲ καὶ τοῦ θεοῦ προμηθουμένου φανερῶς τι τῶν ἁπάντων ἀπαγορευθείη ὡς ἐν παραδείσῳ κἂν τῷ εὐαγγελίῳ τοῦ κυρίου δι’ ἑαυτοῦ, ὡς ἐν τοῖς τοῦ Ἰσραὴλ ἐκγόνοις διὰ τῶν προφητῶν, ὡς ἐν τῷ τῆς χάριτος νόμῳ διὰ τῶν ἀποστόλων αὐτοῦ καὶ τῶν αὐτῶν διαδόχων, φανερῶς ἀλυσιτελέστατόν ἐστι καὶ ὀλεθριώτατον οἴκοθεν ἐκεῖνο ποθεῖν καὶ πρὸς ἐκεῖνο σπεύδειν. Κἄν τις τοῦθ’ ἡμῖν προτείνῃ καὶ πρὸς τοῦτο σπεύδειν ἐνάγῃ, λόγοις πείθων ἢ προσφιλεῖ θέλγων σχήματι, φανερῶς οὗτος ὑπεναντίος ἡμῶν ἐστι τῇ ζωῇ καὶ πολέμιος.
48. Ἔδει τοίνυν ἢ πόθῳ, τοῦ ζῇν ποθοῦντος ἡμᾶς (τί γὰρ καὶ ζῶντας ἔκτισεν, εἰ μὴ τοῦτ’ ἐφίλει διαφερόντως;), ἢ τῷ γινώσκειν μᾶλλον ἡμῶν εἰδέναι τὸ συμφέρον ἡμῶν ἐκεῖνον (πῶς γὰρ οὐκ ἀσυγκρίτως μᾶλλον ὁ παρασχὼν ἡμῖν τὴν γνῶσιν καὶ τῶν γνώσεων κύριος;), ἢ φοβηθέντας αὐτοῦ τὸ παντοδύναμον κράτος, μὴ κλαπῆναι, μὴ θελχθῆναι, μὴ πεισθῆναι τηνικαῦτα τὴν ἐντολὴν ἐκείνου καὶ συμβουλὴν ἀθετῆσαι, καθάπερ οὐδὲ νῦν τὰς μετ’ ἐκείνην ἡμῖν δεδομένας σωτηρίους ἐντολάς τε καὶ συμβουλάς. Ἐπεὶ δ’ ὥσπερ νῦν οἱ μὴ πρὸς τὴν ἁμαρτίαν ἀντικαθίστασθαι γενναίως αἱρούμενοι, παρ’ οὐδὲν τὰς θείας ἐντολὰς τιθέμενοι, τὴν ἐναντίαν χωροῦσι, ταὐτὸ δ’ εἰπεῖν, τὴν πρὸς τὸν ἔνδον καὶ αἰώνιον θάνατον, ἂν μὴ μετανοίᾳ τὴν ἑαυτῶν ψυχὴν ἀνακτήσωνται· τὸν αὐτὸν τρόπον καὶ ἡ ξυνωρὶς ἐκείνη τῶν προπατόρων, οὐκ ἀντιστάντες τοῖς ἀπειθῆσαι πείθουσι, τὴν ἐντολὴν παρεῖδον, εἰς ἔργον εὐθὺς ἐξέβη τοῦ σὺν δίκῃ κρίνοντος ἡ προαναπεφωνημένη πρὸς αὐτοὺς ἀπόφασις καὶ κατ’ ἐκείνην εὐθὺς ἀπὸ τοῦ ξύλου φαγόντες ἔθανον· καὶ συνῆκαν ἔργῳ, τίς, ἣν ἐπελάθοντο, πρὸς αὐτοὺς ἐντολὴ τῆς ἀληθείας καὶ τῆς ἀγάπης καὶ τῆς σοφίας καὶ τῆς δυνάμεως, καὶ ὑπ’ αἰσχύνης ἔκρυπτον ἑαυτοὺς γυμνωθέντες τῆς δόξης, ἣ ζωοποιεῖ κρειττόνως καὶ τὰ ἀθάνατα πνεύματα, ἧς χωρὶς ἡ τῶν πνευμάτων ζωὴ μακρῷ πολλῶν θανάτων χείρων ἐστὶ καὶ πιστεύεται.
49. Ὅτι μήπω λυσιτελὲς ἦν ἀπ’ ἐκείνου τοῦ ξύλου φαγεῖν τοὺς προπάτορας, δείκνυσιν ὁ λέγων· θεωρία γὰρ ἦν τὸ φυτόν, ὡς ἡ ἐμὴ θεωρία, ἧς μόνοις ἐπιβαίνειν ἀσφαλὲς τοῖς τὴν ἕξιν τελεωτέροις· οὐ καλὸν δὲ τοῖς ἁπλουστέροις ἔτι καὶ τὴν ἔφεσιν λιχνοτέροις, ὥσπερ οὐδὲ τροφὴ τελεία λυσιτελὴς τοῖς ἁπαλοῖς ἔτι καὶ δεομένοις γάλακτος. Ἀλλ’ εἰ καὶ μὴ πρὸς θεωρίαν ἀναγωγικῶς τις ἐθέλει μεταφέρειν ἐκεῖνο τὸ ξύλον καὶ τὴν ἀπ’ ἐκείνου τροφήν, οὐ λίαν δυσχερές, ὡς ἐγὦμαι, συνιδεῖν, ὡς μήπω λυσιτελὴς ὑπῆρχεν ἔτ’ οὖσιν ἀτελέσιν ἐκείνοις αὕτη. Δοκεῖ γάρ μοι κατ’ αἴσθησιν προσιδεῖν τε καὶ φαγεῖν ἐκεῖθεν τῶν ἐν τῷ παραδείσῳ δένδρων τελεῖν ἐκεῖνο τὸ ἥδιστον. Ἡ δὲ κατ’ αἴσθησιν ἡδίστη τροφὴ οὐ τῶν ὄντως ἐστὶ καὶ πάντῃ καλῶν, οὐδὲ τῶν ἀεὶ καλῶν, οὐδὲ τῶν πρὸς πάντας καλῶν. Ἀλλὰ τοῖς μὲν οὕτω χρῆσθαι ταύτῃ δυναμένοις, ὡς μὴ ἡττᾶσθαι καὶ ὁπηνίκα δεῖ καὶ ἐφ’ ὅσον δεῖ καὶ πρὸς δόξαν τοῦ πεποιηκότος, καλόν· τοῖς δὲ μὴ οὕτω ταύτῃ χρῆσθαι δυναμένοις, οὐκ ἀγαθόν. Διὰ τοῦτ’ οἶμαι καὶ γνωστὸν ἐκλήθη καλοῦ τε καὶ πονηροῦ τὸ δένδρον ἐκεῖνο. Τελείων γάρ ἐστι καθ’ ἕξιν θείας θεωρίας καὶ ἀρετῆς προσομιλεῖν τοῖς ἡδίστοις κατ’ αἴσθησιν καὶ τὸν νοῦν μὴ ἀπάγειν τῆς πρὸς θεὸν θεωρίας καὶ τῶν πρὸς ἐκεῖνον ὕμνων καὶ προσευχῶν ἀλλὰ καὶ ταῦθ’ ὕλην ποιεῖσθαι καὶ ἀφορμὴν τῆς πρὸς θεὸν ἀνατάσεως καὶ τῆς κατ’ αἴσθησιν ἡδονῆς εἰς τέλος κρατεῖν διὰ τῆς νοερᾶς ἐπὶ τὰ κρείττω κινήσεως, κἂν ἀήθης ἧ καὶ μεγάλη καὶ σφοδροτάτη μᾶλλον ἔτι διὰ τὸ ἄηθες, μὴ κενοῦν τὸ τῆς ψυχῆς λογιζόμενον πρὸς τὸ κακὸν ὃν ἐκεῖνο τηνικαῦτα καὶ ἀγαθὸν νομιζόμενον τῷ κατάκρας ἁλόντι τούτου καὶ ἡττηθέντι.
50. Συνετέλει τοιγαροῦν τοῖς προπάτορσιν, οἷς ἔδει κατὰ τὸ ἱερὸν ἐκεῖνο χωρίον διαιτωμένοις, μηδαμῶς ἐπιλελῆσθαι θεοῦ, ἐγγυμνασθῆναι μᾶλλον ἔτι καὶ οἷον ἐμπαιδοτριβηθῆναι τοῖς ἁπλῶς καὶ ὄντως καλοῖς καὶ κατὰ θεωρητικὴν ἕξιν ἐκτελεσθῆναι, ἀλλὰ μὴ ἀτελέσιν ἔτ’ οὖσι, τοῖς μέσως ἔχουσι καὶ πρὸς τὴν τῶν χρωμένων ἰσχὺν πρός γε τὸ καλὸν ἢ τοὐναντίον ῥᾳδίως μεταγομένοις, εἰς πεῖραν ἰέναι· καὶ ταῦτα τοῖς λίαν κατασπᾶν πεφυκόσι καὶ ταῖς αἰσθήσεσι συνεπικρατοῦσι καὶ συγκατασπῶσι τὸν νοῦν ὅλον καὶ χώραν διδοῦσι τοῖς πονηροῖς πάθεσι καὶ πιθανὸν δεικνῦσι τὸν ἀρχηγὸν καὶ δημιουργὸν τῶν τοιούτων παθῶν, ὧν ἀρχὴ μετ’ ἐκεῖνον ἡ ἐμπαθὴς τῶν ἡδίστων ἐδωδίμων τροφή. Εἰ γὰρ ἡ θέα μόνον τοῦ ξύλου ἐκείνου, κατὰ τὴν ἱστορίαν, εὐπαράδεκτον τὸν ὄφιν εἰργάσατο καὶ ἀξιόπιστον σύμβουλον, πόσῳ μᾶλλον ἡ γεῦσις κἂν τοῖς ἑξῆς; Εἰ δ’ ἡ γεῦσις, πόσῳ μᾶλλον ἡ μετὰ πλησμονῆς ἐδωδή; Ἄρ’ οὐ σαφὲς ὡς μήπω λυσιτελὲς ἦν καὶ κατ’ αἴσθησιν ἀπ᾿ ἐκείνου φαγεῖν τοὺς προπάτορας; Ἄρ’ οὐ δέον, μὴ κατὰ καιρὸν φαγόντας ἐκεῖθεν, ἐκβεβλῆσθαι τοῦ θεοῦ παραδείσου, ἵνα μὴ βουλευτήριον τῆς κακίας καὶ ἐργαστήριον τὸν θεῖον ἐκεῖνον χῶρον ποιήσωνται; Ἄρ’ οὐχὶ καὶ τοῦ σώματος ἔδει τὸν θάνατον ὑποστῆναι παραυτὰ τηνικαῦτα τοὺς παραβάντας; Ἀλλ’ ἐμακροθύμησεν ὁ δεσπότης.
51. Ἡ μὲν τοῦ κατὰ ψυχὴν θανάτου ἀπόφασις, ἣν εἰς ἔργον ἤγαγεν ἡμῖν ἡ παράβασις, κατὰ δικαιοσύνην τοῦ κτίσαντος, ἐγκαταλιπόντας γὰρ κατέλιπεν ὡς αὐτοβούλους γεγονότας, μὴ βιασάμενος. Ἡ μὲν οὖν ἀπόφασις ἐκείνη προαναπεφώνηται παρὰ τοῦ θεοῦ φιλανθρώπως, καθ’ ἃς αἰτίας εἰρήκαμεν. Ἀνέσχε δὲ καὶ ὑπερέθετο τὴν ἀπόφασιν τοῦ κατὰ σῶμα θανάτου πρότερον καί, ἡνίκα ταύτην ἐξήνεγκε, βάθει σοφίας καὶ φιλανθρωπίας ὑπερβολῇ πρὸς τὸ μέλλον τὴν εἰς ἔργον ἔκβασιν ταύτης ἐταμιεύσατο, μὴ πρὸς τὸν Ἀδὰμ εἰπών· ἐπιστράφηθι ὅθεν ἐλήφθης, ἀλλὰ γῆ εἶ καὶ εἰς γῆν ὑποστρέψεις. Ἔνι δὲ τοῖς συνετῶς ἀκούουσι κἀκ τῶν τοιούτων λόγων ἰδεῖν, ὡς ὁ θεός, οὐ ψυχῆς, οὐ σώματος ἐποίησε θάνατον. Οὔτε γὰρ πρότερον εἶπε προστάσσων · θάνετε ἣν ἂν ἡμέραν φάγητε, ἀλλ’ ἀποθανεῖσθε ἣν ἂν ἡμέραν φάγητε. Οὔτε νῦν, εἰς γῆν ἐπίστρεψον, εἶπεν, ἀλλ’ ὑποστρέψεις, προαναγγέλλων καὶ ἐφιεὶς καὶ μὴ κωλύων σὺν δίκῃ τὸ ἐκβησόμενον.
52. Ἔμελλε μὲν οὖν τοῖς προπάτορσιν ἐκείνοις ὁ θάνατος ἕψεσθαι, ὡς καὶ ἡμῶν τοῖς ἔτι περιοῦσιν ἀπόκειται, καὶ θνητὸν ἡμῖν ἀπετελέσθη τὸ σῶμα. Ἔστι δὲ ὃ καὶ τοῦτο μακρός τις ὡς εἰπεῖν θάνατος, μᾶλλον δὲ μυρίοι, κατὰ διαδοχὴν ἕτερος τὸν ἄλλον ὑποδεχόμενος, ἕως ἂν εἰς τὸν ἕνα καὶ τελευταῖον καὶ μακραίωνα καταντήσωμεν. Ἐν γὰρ τῷ φθείρεσθαι γινόμεθα καὶ γινόμενοι παραρρέομεν μέχρις ἂν τοῦ καὶ παραρρεῖν καὶ γίνεσθαι παύσωμεν. Καὶ ἐσμὲν ὄντως οὐδέποτε οἱ αὐτοί, κἂν δοκῶμεν εἶναι τοῖς μὴ προσέχουσιν· ὥσπερ πῦρ καλάμης λεπτῆς ἀπ᾿ ἄκρας δραξάμενον, κἀκεῖνο γὰρ ἄλλοτε ἄλλο ὄν, μέτρον ὑπάρξεως ἔχει τῆς καλάμης τὸ μῆκος, καὶ ἡμῖν ὁμοίως ἀλλοιουμένοις μέτρον ἐστὶ τὸ προσὸν ἑκάστῳ τοῦ βίου διάστημα.
53. Ἵνα δὲ καὶ τὴν τῆς φιλανθρωπίας ὑπερβολὴν καὶ τὸ τῆς σοφίας βάθος μὴ παντάπασιν ἀγνοῶμεν, τίνος ἕνεκεν ὑπερθέμενος ὁ θεὸς τοῦ θανάτου τὸ τέλος, οὐκ ἐπ’ ὀλίγον ἔτι παρέσχε τἀνθρώπῳ ζῇν πρῶτον μὲν ἔδειξε μετ’ ἐλέους παιδεύων, μᾶλλον δὲ ἐφιεὶς τὴν σὺν δίκῃ παιδείαν, ἵνα μὴ ἀπογνῶμεν τελέως. Ἔδωκε δὲ καὶ καιρὸν μετανοίας καὶ τῆς πρὸς αὐτὸν εὐαρεστήσεως ἐξ ὑπαρχῆς πολιτείας. Παρεμυθήσατο τῇ ὑπαλλήλῳ γενέσει τοῦ θανάτου τὴν λύπην. Ηὔξησε τοῖς διαδόχοις τὸ γένος, ὡς καὶ περιεῖναι πολλῷ τῷ μέτρῳ τὴν ἀρχὴν τῶν γεννωμένων τὸ πλῆθος τοῦ ἀριθμοῦ τῶν θνησκόντων. Ἀνθ’ ἑνὸς τοῦ δι’ αἰσθητοῦ φυτοῦ κάλλους ἐλεεινοῦ τε καὶ πενιχροῦ γεγονότος Ἀδάμ, πολλοὺς ἐκ τῶν αἰσθητῶν ἔδειξε μακαρίως πεπλουτικότας θεογνωσίαν καὶ ἀρετὴν καὶ γνῶσιν καὶ εὐμένειαν θείαν· μάρτυς Σήθ, Ἐνώς, Ἐνώχ, Νῶε, Μελχισεδέκ, Ἀβραάμ· καὶ ὅσοι μεταξὺ τούτων, πρὸ αὐτῶν τε καὶ μετ’ αὐτούς, κατ’ ἐκείνους ἢ ἐγγὺς ἐκείνων ἀναπεφήνασιν. Ἐπεὶ δ’ ἐν τούτοις τοῖς τοσούτοις καὶ τηλικούτοις οὐδεὶς τελέως ἀναμαρτήτως ἐβίω, ὡς καὶ ἀναπαλαίσασθαι δυνηθῆναι τὴν τῶν προπατόρων ἐκείνην ἧτταν καὶ τῆς τοῦ γένους ῥίζης θεραπεῦσαι τὸ τραῦμα καὶ τοῖς ἑξῆς ἀρκέσαι πρὸς ἁγιασμὸν καὶ εὐλογίαν καὶ ζωῆς ἐπάνοδον ἅπασι, καὶ τοῦτ’ ἐκεῖνος προήδει καὶ τῶν γενῶν κατὰ καιρὸν ἐκλογὴν ἐποιεῖτο καὶ τῶν φυλῶν, ὅθεν ἂν ἡ πολυύμνητος ἀναβῇ ῥάβδος, ἐξ ἧς τὸ ἄνθος, δι’ οὗ τὴν παντὸς τοῦ γένους σωστικὴν οἰκονομίαν ἐκτελέσειν ἔμελλεν.
54. Ὦ βάθος πλούτου, σοφίας καὶ φιλανθρωπίας θείας. Εἰ μὴ γὰρ ὁ θάνατος ἦν καὶ πρὸ τοῦ θανάτου θνητὸν ὡς ἐκ ῥίζης τοιαύτης τὸ ἡμέτερον γένος, οὐκ ἂν ἔργῳ τῆς ἀθανασίας τὴν ἀπαρχὴν ἡμεῖς ἐπλουτήσαμεν· οὐκ ἂν εἰς οὐρανοὺς ἀνεκλήθημεν· οὐκ ἂν ὑπεράνω πάσης ἀρχῆς καὶ ἐξουσίας ἐν δεξιᾷ τῆς μεγαλωσύνης ἐν οὐρανοῖς ἡ ἡμῶν ἐνεθρονίσθη φύσις. Οὕτως οἶδε θεὸς τὰ ἐξ αὐτεξουσίου παρατροπῆς ἡμῶν ὀλισθήματα τῇ παρ’ ἑαυτοῦ σοφίᾳ τε καὶ δυνάμει μετασκευάζειν φιλανθρώπως ἐπὶ τὸ κρεῖττον.
55. Τάχα πολλοὶ τὸν Ἀδὰμ αἰτιῶνται, πῶς εὐκόλως τῷ πονηρῷ συμβούλῳ πεισθεὶς τὴν θείαν ἠθέτησεν ἐντολὴν καὶ διὰ τῆς τοιαύτης ἀθετήσεως ἡμῖν τὸν θάνατον προεξένησεν. Ἀλλ’ οὐκ ἔστιν ἴσον πρὸ τῆς πείρας ἐθελῆσαι γεύσασθαι θανασίμου τινὸς βοτάνης καὶ μετὰ τὸ μαθεῖν διὰ πείρας θανάσιμον οὖσαν ἀπὸ ταύτης ποθεῖν ἐσθίειν. Μεμπτέος γὰρ μᾶλλον ὁ μετὰ τὴν πεῖραν σπῶν τοῦ δηλητηρίου καὶ τὸν θάνατον ἀθλίως πρὸς ἑαυτὸν ἐφελκόμενος τοῦ πρὸ τῆς πείρας τοῦτο πράττοντός τε καὶ πάσχοντος. Διὸ καὶ περισσότερον ἡμῶν ἕκαστος ἢ ὁ Ἀδὰμ ἐκεῖνος μεμπτέος ἐστὶ καὶ κατάκριτος. Ἀλλ’ οὐκ ἔστιν ἐν ἡμῖν ἐκεῖνο τὸ ξύλον; Οὐδὲ τοῦ θεοῦ νῦν ἐστι πρὸς ἡμᾶς ἐντολή, τὴν ἐκείνου γεῦσιν ἀπαγορεύουσα; Τοῦτ’ αὐτὸ μὲν ἐκεῖνο τὸ ξύλον οὐκ ἔστιν ἐν ἡμῖν ἴσως· ἡ δὲ τοῦ θεοῦ ἐντολὴ καὶ νῦν ἡμῖν πάρεστι· τοὺς μὲν αὐτῇ πειθομένους καὶ κατ’ αὐτὴν ζῇν ἐθέλοντας, τῆς τε τῶν οἰκείων πάντων ἁμαρτημάτων εὐθύνης καὶ τῆς προγονικῆς ἀρᾶς καὶ καταδίκης ἐλευθεροῦσα· τοὺς δὲ καὶ νῦν αὐτὴν ἀθετοῦντας καὶ προτιμῶντας αὐτῆς τὴν τοῦ πονηροῦ προσβολήν τε καὶ συμβουλήν, τῆς ζωῆς ἐκείνης καὶ τῆς ἐν τῷ παραδείσῳ διαγωγῆς οὐκ ἔστι μὴ ἐκπεσεῖν καὶ πρὸς τὴν ἠπειλημένην τοῦ αἰωνίου πυρὸς γέενναν ἐμπεσεῖν.
56. Τίς οὖν ἐστιν ἡ νῦν ἡμῖν αὕτη προκειμένη τοῦ θεοῦ ἐντολή; Ἡ μετάνοια, ἧς τὸ κεφάλαιον τῶν ἀπηγορευμένων μηκέτι ψαύειν. Ἐπεὶ γὰρ ἀπερρίφημεν τοῦ χωρίου τῆς ἐνθέου τρυφῆς καὶ ἀπεκλείσθημεν τοῦ παραδείσου τοῦ θεοῦ δικαίως καὶ εἰς τὸ βάραθρον τοῦτο καταπεπτώκαμεν, συνοικεῖν τε καὶ συνδιαιτᾶσθαι τοῖς ἀλόγοις ζῴοις κατεδικάσθημεν καὶ ἀνέλπιδες κατέστημεν τὸ εἰς ἡμᾶς ἦκον τῆς πρὸς τὸν παράδεισον ἀνακλήσεως, αὐτὸς ὁ δικαιοσύνῃ τότε τὴν δίκην ἐπενεγκών, μᾶλλον δὲ δικαίως ταύτην ἐπελθεῖν ἡμῖν συγχωρήσας, ὑπερβολῇ νῦν φιλανθρωπίας καὶ ἀγαθότητος διὰ σπλάγχνα ἐλέους αὐτοῦ μέχρις ἡμῶν ὑπὲρ ἡμῶν κατῆλθε· καὶ καθ’ ἡμᾶς γενόμενος ἀναμαρτήτως ὡς εὐδόκησεν ἄνθρωπος, ἵνα τῷ ὁμοίῳ τὸ ὅμοιον ἀναδιδάξῃ καὶ ἀνασώσηται, τὴν σωτήριον τῆς μετανοίας ἡμῖν εἰσήνεγκε συμβουλήν τε καὶ ἐντολήν, πρὸς ἡμᾶς εἰπών· μετανοεῖτε, ὅτι ἤγγικεν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν. Πρὸ μὲν γὰρ τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ λόγου τοῦ θεοῦ, ὅσον ὁ οὐρανὸς ἀπὸ τῆς γῆς ἀπέχει, τοσοῦτο μακρὰν ἡμῶν ἦν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν· τοῦ δὲ βασιλέως τῶν οὐρανῶν ἡμῖν ἐνδημήσαντος καὶ τὴν μεθ’ ἡμῶν ἕνωσιν εὐδοκήσαντος, ἤγγικεν ἡμῖν πᾶσιν ἡ τῶν οὐρανῶν βασιλεία.
57. Ἐγγισάσης ἡμῖν τῆς τῶν οὐρανῶν βασιλείας διὰ τῆς πρὸς ἡμᾶς τοῦ θεοῦ λόγου συγκαταβάσεως, μὴ μακρὰν ἡμᾶς αὐτοὺς ἀπὸ ταύτης ποιήσωμεν ἀμετανοήτως πολιτευόμενοι. Φύγωμεν δὲ μᾶλλον τῶν ἐν σκότει καὶ σκιᾷ θανάτου καθημένων τὴν ἀθλιότητα. Κτησώμεθα τὰ ἔργα τῆς μετανοίας, φρόνημα ταπεινόν, κατάνυξιν καὶ πένθος πνευματικόν, καρδίαν πραεῖαν ἐλέου γέμουσαν, δικαιοσύνης ἐρῶσαν, καθαρότητος ἀντιποιουμένην, εἰρηνικήν, εἰρηνοποιόν, φερέπονον, τοῖς ὑπὲρ ἀληθείας καὶ δικαιοσύνης ἐνασμενίζουσαν διωγμοῖς καὶ ζημίαις καὶ ὕβρεσι καὶ συκοφαντίαις καὶ πάθεσιν. Ἡ γὰρ τῶν οὐρανῶν βασιλεία, μᾶλλον δὲ ὁ τῶν οὐρανῶν βασιλεύς, ὢ τῆς ἀφάτου μεγαλοδωρεᾶς, ἐντὸς ἡμῶν ἐστιν, ᾧ καὶ διὰ τῶν τῆς μετανοίας καὶ ὑπομονῆς ἔργων κολλᾶσθαι ἀεὶ ὀφείλομεν, ἀγαπῶντες ὡς δυνατὸν τὸν τοσοῦτον ἡμᾶς ἀγαπήσαντα.
58. Τὴν πρὸς τὸν θεὸν ἀγάπην ἀπουσία παθῶν καὶ περιουσία συνίστησι τῶν ἀρετῶν, τὸ γὰρ πρὸς τὰ πονηρὰ μῖσος, ἀφ’ οὗπερ ἡ τῶν παθῶν ἀπουσία, τὸν πόθον καὶ τὴν κτῆσιν ἀντεισάγει τῶν ἀγαθῶν. Ὁ δὲ τῶν ἀγαθῶν ἐραστής τε καὶ κτήτωρ, πῶς οὐκ ἂν διαφερόντως φιλοίη τὸν αὐτάγαθον δεσπότην, τὸν μόνον ἀγαθοῦ παντὸς καὶ χορηγὸν καὶ φύλακα, ἐν ᾧ αὐτός ἐστι κατ’ ἐξαίρετον τρόπον καὶ ὃν διὰ τῆς ἀγάπης ἐν ἑαυτῷ φέρει, κατὰ τὸν εἰπόντα, ὁ μένων ἐν τῇ ἀγάπῃ ἐν τῷ θεῷ μένει καὶ ὁ θεὸς ἐν αὐτῷ; Ἴδοι δ’ ἄν τις μὴ μόνον ἐκ τῶν ἀρετῶν τὴν πρὸς θεὸν ἀγάπην, ἀλλὰ καὶ ἐκ τῆς ἀγάπης τὰς ἀρετὰς τικτομένας. Διὸ καὶ ὁ κύριος ἐν τῷ εὐαγγελίῳ ποτὲ μέν φησιν, ὁ ἔχων τὰς ἐντολάς μου καὶ τηρῶν αὐτάς, ἐκεῖνός ἐστιν ὁ ἀγαπῶν με· ἄλλοτε δέ, ὁ ἀγαπῶν με, τὰς ἐντολάς μου τηρήσει. Ἀλλ’ οὔτε τὰ ἔργα τῶν ἀρετῶν ἐπαινετέα ἐστὶ καὶ λυσιτελῆ τοῖς πράττουσι χωρὶς ἀγάπης, οὔτε μὴν ἡ ἀγάπη χωρὶς τῶν ἔργων· ὧν τὸ μὲν διὰ πολλῶν ὁ Παῦλος δείκνυσι, πρὸς Κορινθίους γράφων· ἐὰν ποιήσω τὰ καὶ τά, ἀγάπην δὲ μὴ ἔχω, οὐδὲν ὠφελοῦμαι· τὸ δὲ πάλιν, ὁ τῷ χριστῷ ἐξόχως ἠγαπημένος μαθητής, λέγων· μὴ ἀγαπῶμεν λόγῳ, μηδὲ τῇ γλώσσῃ, ἀλλ’ ἔργῳ καὶ ἀληθείᾳ.
59. Ὁ ἀνωτάτω καὶ προσκυνητὸς πατήρ, πατὴρ αὐτοαληθείας ἐστί, δηλονότι τοῦ μονογενοῦς υἱοῦ· καὶ πνεῦμα ἀληθείας ἔχει τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον, καθὰ καὶ προϋπέδειξεν ὁ τῆς ἀληθείας λόγος. Οἱ οὖν ἐν αὐτοῖς τοῦτον προσκυνοῦντες καὶ ὡς οὕτω πιστεύοντες καὶ ὡς διὰ τούτων ἐνεργούμενοι· τὸ πνεῦμα γάρ ἐστι, φησὶν ὁ ἀπόστολος, δι’ οὗ προσκυνοῦμεν καὶ δι’ οὗ προσευχόμεθα. Καὶ οὐδεὶς ἔρχεται πρὸς τὸν πατέρα εἰ μὴ δι’ ἐμοῦ, ὁ τοῦ θεοῦ μονογενής φησιν. Οἱ οὖν οὕτως ἐν πνεύματι καὶ ἀληθείᾳ τὸν ἀνωτάτω πατέρα προσκυνοῦντες, οὗτοί εἰσιν οἱ’ ἀληθινοὶ προσκυνηταί.
60. Πνεῦμα ὁ θεός, καὶ τοὺς προσκυνοῦντας αὐτὸν ἐν πνεύματι καὶ ἀληθείᾳ δεῖ προσκυνεῖν, τουτέστιν ἀσωμάτως τὸν ἀσώματον ἐννοοῦντας· οὕτω γὰρ καὶ ἀληθῶς ὄψονται τοῦτον πανταχοῦ ἐν τῷ πνεύματι καὶ τῇ ἀληθείᾳ αὐτοῦ. Ὡς μὲν γὰρ πνεῦμα ὑπάρχων ὁ θεός, ἀσώματός ἐστι τὸ δὲ ἀσώματον οὐκ ἐν τόπῳ ἐστίν, οὐδὲ τοπικοῖς ὁρίοις περιγράφεται. Οὐκοῦν ὁ λέγων ἐν ὡρισμένῳ τινὶ τῶν ἁπανταχοῦ γῆς καὶ οὐρανοῦ τόπων δεῖν προσκυνεῖσθαι τὸν θεόν, οὐκ ἀληθῶς φησιν, οὐδ’ ἀληθῶς προσκυνεῖ. Ὡς μὲν γὰρ ἀσώματος ὁ θεός, οὐδαμοῦ· ὡς δὲ θεός, πανταχοῦ. Εἰ γάρ ἐστιν ὄρος ἢ τόπος, ἢ κτίσις, οὗ μὴ ἔστιν ὁ θεός, εὑρεθήσεται περιγραφόμενος ἔν τινι. Πανταχοῦ οὖν, ἀόριστος γάρ. Πῶς οὖν πανταχοῦ; Ὡς οὐχ ὑπὸ μέρους, ἀλλ’ ὑπὸ τοῦ παντὸς περιεχόμενος; Οὔμενουν· σῶμα γὰρ ἔσται πάλιν. Οὐκοῦν ὡς τὸ πᾶν συνέχων καὶ περιέχων, αὐτός ἐστιν ἐν ἑαυτῷ πανταχοῦ τε καὶ ὑπὲρ τὸ πᾶν, προσκυνούμενος παρὰ τῶν ἀληθινῶν προσκυνητῶν ἐν τῷ πνεύματι καὶ τῇ ἀληθείᾳ αὐτοῦ.
61. Ὁ ἄγγελος καὶ ἡ ψυχή, ἀσώματα ὄντα, οὐκ ἐν τόπῳ ἐστίν, ἀλλ’ οὐχὶ καὶ πανταχοῦ ἐστιν οὐ γὰρ συνέχουσι τὸ πᾶν, ἀλλὰ καὶ αὐτὰ δεῖται τοῦ συνέχοντος. Οὐκοῦν καὶ αὐτὰ ἐν τῷ συνέχοντι καὶ περιέχοντι τὸ πᾶν, ὑπ’ αὐτοῦ καταλλήλως ὁριζόμενα. Ἡ μέντοι ψυχή, συνέχουσα τὸ σῶμα, ᾧ καὶ συνεκτίσθη, πανταχοῦ τοῦ σώματός ἐστιν, οὐχ ὡς ἐν τόπῳ, οὐδ’ ὡς περιεχομένη, ἀλλ’ ὡς συνέχουσά τε καὶ περιέχουσα καὶ ζωοποιοῦσα τοῦτο κατ’ εἰκόνα καὶ τοῦτ’ ἔχουσα θεοῦ.
62. Οὐ κατὰ τοῦτο μόνον μᾶλλον τῶν ἀγγέλων ὁ ἄνθρωπος κατ’ εἰκόνα πεποίηται θεοῦ, ὅτι συνεκτικήν τε καὶ ζωοποιὸν ἔχει δύναμιν ἐν ἑαυτῷ, ἀλλὰ καὶ κατὰ τὸ ἄρχειν. Ἔστι γὰρ ἐν τῇ τῆς καθ’ ἡμᾶς ψυχῆς φύσει, τὸ μὲν ἡγεμονικόν τε καὶ ἀρχικόν, τὸ δὲ φύσει δουλεῦόν τε καὶ ὑπήκοον. Θέλησις, ὄρεξις, αἴσθησις, καὶ ἁπλῶς ὅσα μετὰ τὸν νοῦν τῷ νῷ συνεκτίσθη παρὰ θεοῦ, κἂν ἡμεῖς ἔστιν ἐφ’ ὧν φιλαμαρτήμονι γνώμῃ μὴ τοῦ θεοῦ καὶ παντοκράτορος μόνον, ἀλλὰ καὶ τοῦ προσόντος ἡμῖν ἐμφύτως αὐτοκράτορος ἀφηνιάζωμεν. Ὁ μέντοι θεὸς διὰ τὸ ἐν ἡμῖν ἀρχικὸν καὶ τῆς γῆς ἁπάσης παρέσχε τὴν κυριότητα. Ἄγγελοι δὲ συνεζευγμένον σῶμα οὐκ ἔχουσιν, ὡς καὶ ὑπεζευγμένον ἔχειν τῷ νῷ. Τὴν δὲ νοερὰν θέλησιν, οἱ μὲν ἐκπεσόντες διηνεκῶς κέκτηνται πονηράν, οἱ δὲ ἀγαθοὶ διηνεκῶς ἀγαθὴν καὶ ἡνιόχου μηδαμῶς δεομένην. Τὸ δ’ ἐπίγειον κράτος ὁ μὲν πονηρὸς οὐκ εἶχεν, ἀλλ’ ἥρπασεν, ὅθεν δῆλον ὡς οὐκ ἄρχων ἐκτίσθη τῆς γῆς. Οἱ δὲ ἀγαθοὶ τῶν ἀγγέλων ἐπισκοπεῖν τὰ κατ’ αὐτὴν ὑπὸ τοῦ παντοκράτορος προσετάχθησαν μετὰ τὴν ἡμῶν ἔκπτωσιν καὶ διὰ ταύτην τῆς ἀξίας, εἰ καὶ μὴ παντελῆ διὰ φιλανθρωπίαν, καθαίρεσιν. Τὰ γὰρ ὅρια τῶν ἀγγέλων, ὡς ὁ Μωϋσῆς ἐν τῇ δῇ φησιν, ἔστησεν ὁ θεός, ὅτε διεμέριζεν ἔθνη. Ὁ δὲ διαμερισμὸς οὗτος μετὰ τὸν Κάϊν καὶ τὸν Σὴθ ἐγεγόνει· τῶν μὲν ἐκ τοῦ Κάϊν καλουμένων ἀνθρώπων, τῶν δ’ ἐκ τοῦ Σὴθ καταγομένων υἱῶν θεοῦ κεκλημένων· διαμερίζοντος ἐμοὶ δοκεῖν ἔκτοτε τοῦ ὀνόματος καὶ προκαταγγέλλοντος τὸ γένος, ἐξ οὗ σάρκα λήψεσθαι ἔμελλεν ὁ τοῦ θεοῦ μονογενὴς υἱός.
63. Εἴποι δ’ ἄν τις σὺν πολλοῖς ἑτέροις καὶ τὸ τριαδικὸν τῆς ἡμετέρας γνώσεως μᾶλλον ἡμᾶς τῶν ἀγγέλων δεικνύειν κατ’ εἰκόνα τοῦ θεοῦ, οὐ μόνον ὅτι τριαδικόν, ἀλλ’ ὅτι καὶ συμπεριβάλλει γνώσεως ἅπαν εἶδος. Μόνοι γὰρ ἡμεῖς τῶν κτισμάτων ἁπάντων πρὸς τῷ νοερῷ τε καὶ λογικῷ καὶ τὸ αἰσθητικὸν ἔχομεν, ὃ τῷ λογικῷ συνημμένον εἶναι πεφυκὸς τεχνῶν τε καὶ ἐπιστημῶν καὶ γνώσεων ἐξεῦρε πολυειδέστατον πληθύν· γεωργεῖν τε καὶ οἰκοδομεῖν καὶ προάγειν ἐκ μὴ ὄντων, εἰ καὶ μὴ ἐκ μηδαμῶς ὄντων, τοῦτο γὰρ θεοῦ, μόνῳ παρέσχε τῷ ἀνθρώπῳ. Γίνεται γὰρ σχεδὸν οὐδὲν οὐδὲ φθείρεται τῶν παρὰ θεοῦ τελουμένων· κιρνώμενον δ’ ἄλλο πρὸς ἄλλο τῶν παρ’ ἡμῖν, μορφὴν ἑτέραν παρίστησιν. Ἔτι γε μὴν καὶ τὸ τὸν ἀόρατον τοῦ νοῦ λόγον, οὐ μόνον ὑπ’ ἀκοῆς αἴσθησιν γίνεσθαι ἀέρα ἐνημμένον, ἀλλὰ καὶ καταγράφεσθαι καὶ μετὰ σώματος καὶ διὰ σώματος ὁρᾶσθαι παρέσχε τοῖς ἀνθρώποις μόνοις ὁ θεός· πρὸς πίστιν ἐνάγων διαρκῆ τῆς τοῦ ἀνωτάτω λόγου διὰ σαρκὸς ἐπιδημίας τε καὶ ἐμφανείας, ὧν οὐδὲν οὐδαμῶς μέτεστιν ἀγγέλοις.
64. Ἀλλ’ εἰ καὶ τὸ κατ’ εἰκόνα μᾶλλον ἡμεῖς τῶν ἀγγέλων ἔχομεν καὶ μέχρι νῦν πρὸς τὸ καθ’ ὁμοίωσιν εἶναι τοῦ θεοῦ πολλῷ ἐλαττούμεθα καὶ μάλιστα νῦν τῶν ἀγαθῶν ἀγγέλων. Ἵνα γὰρ τἄλλα νῦν ἀφῶ, ἡ τελείωσις τοῦ καθ’ ὁμοίωσιν εἶναι τοῦ θεοῦ διὰ τῆς ἐκ θεοῦ θείας ἐλλάμψεως τελεῖται· ἧς ἐστερῆσθαι μὲν τοὺς πονηροὺς ἀγγέλους, διὸ καὶ ὑπὸ ζόφον γεγενῆσθαι, ἐμφορεῖσθαι δὲ τοὺς θείους νόας, διὸ καὶ δεύτερον καλεῖσθαι φῶς καὶ τοῦ πρώτου φωτὸς ἀπορροήν, οὐδένα ἂν οἶμαι ἀγνοεῖν τῶν ἐπιμελῶς καὶ μετὰ συνέσεως ἐντυγχανόντων τοῖς θεοπνευστοῖς λογίοις. ἔχουσι δ’ ἐντεῦθεν οἱ ἀγαθοὶ τῶν ἀγγέλων καὶ τὴν τῶν αἰσθητῶν γνῶσιν, οὐ γὰρ αἰσθητικῇ καὶ φυσικῇ δυνάμει τούτων ἀντιλαμβάνονται, ἀλλὰ θεοειδεῖ δυνάμει γινώσκουσιν αὐτά, ἧς μηδὲν τῶν ὁπωσδήποτε παρόντων ἢ παρῳχηκότων ἢ μελλόντων ἀποκρύπτεσθαι δύναται.
65. Ταύτης τῆς ἐλλάμψεως οἱ μετέχοντες, μέτρῳ ταύτην ἔχοντες, ἀναλόγως τῷ μέτρῳ καὶ τὴν γνῶσιν ἔχουσι τῶν ὄντων. Ὅτι δὲ καὶ οἱ ἄγγελοι μετέχουσιν αὐτῆς καὶ ὅτι ἄκτιστός ἐστι, καὶ ὡς ἡ θεία οὐσία οὐκ ἔστι, πάντες μὲν ἴσασιν οἱ τοῖς θεοσόφοις θεολόγοις ἐμμελῶς ἐντυγχάνοντες. Ἐπεὶ δὲ οἱ τὰ Βαρλαὰμ καὶ Ἀκινδύνου φρονοῦντες βλασφημοῦσιν εἰς τὴν θείαν ταύτην ἔλλαμψιν, ἢ κτίσμα ταύτην ἢ οὐσίαν εἶναι τοῦ θεοῦ διατεινόμενοι, καὶ ἡνίκ’ ἂν κτίσμα λέγωσιν αὐτήν, οὐ συγχωροῦσιν εἶναι τῶν ἀγγέλων ταύτην φῶς, παρίτω νῦν ὁ ἐξ Ἀρείου Πάγου θεοφάντωρ, ὡς ἐν βραχεῖ καὶ τὰ τρία ταυτὶ διασαφῶν· κυκλικῶς, γάρ φησιν, οἱ θεῖοι κινούμενοι νόες ἑνοῦνται ταῖς ἀνάρχοις καὶ ἀτελευτήτοις ἑλλάμψεσι τοῦ καλοῦ καὶ ἀγαθοῦ. Ὅτι μὲν οὖν θείους νόας τοὺς ἀγαθοὺς ἀγγέλους φησί, τοῖς πᾶσι δῆλον πληθυντικῶς δὲ ταύτας τὰς ἐλλάμψεις προενεγκών, τῆς τοῦ θεοῦ διέστειλεν οὐσίας, μία γὰρ ἐκείνη καὶ παντάπασιν ἀδιαίρετος.· ἀνάρχους δὲ καὶ ἀτελευτήτους προσειπών, τί ἄλλο ἢ ἀκτίστους εἶναι παρέστησεν ἡμῖν;
66. Ταύτης τῆς θείας ἐλλάμψεώς τε καὶ λαμπρότητος γεγυμνωμένην τὴν ἡμῶν φύσιν ἐκ παραβάσεως, τῆς ἀσχημοσύνης ἐλεήσας ὁ τοῦ θεοῦ λόγος καὶ διὰ σπλάγχνα ἐλέους ἀναλαβόμενος, ἐνδεδυμένην ἐπιφανέστερον ἐπὶ τοῦ Θαβωρίου τῶν μαθητῶν τοῖς ἐκκρίτοις πάλιν ὑπέδειξε· τίποτε ἦμεν ἦν ὅτε καὶ τίνες ἐπὶ τοῦ μέλλοντος αἰῶνος ἐσόμεθα δι’ αὐτοῦ, εἰ κατ’ αὐτὸν ὡς δυνατὸν ἐνταῦθα ζῆσαι προελοίμεθα, παριστάς, ὡς καὶ ὁ χρυσοῦς τὴν γλῶτταν Ἰωάννης φησίν.
67. Ταύτης τῆς θείας ἐλλάμψεως τε καὶ λαμπρότητος καὶ ὁ Ἀδὰμ μέτοχος ὑπάρχων πρὸ τῆς παραβάσεως, ὡς ὄντως στολὴν ἠμφιεσμένος δόξης, οὐχ ὑπῆρχε γυμνός, οὐδ’ ἀσχήμων ὑπῆρχεν ὅτι γυμνός, ἀλλὰ πολλῷ κοσμιώτερος, οὐδ’ ὅσον εἰπεῖν, τῶν νῦν περικειμένων τὰ χρυσῷ πολλῷ καὶ διαυγέσι λίθοις κοσμούμενα διαδήματα. Ταύτην τὴν θείαν ἔλλαμψιν καὶ χάριν καὶ Παῦλος ὁ μέγας οὐράνιον οἰκητήριον ἡμῶν καλεῖ, λέγων· ἐν τούτῳ στενάζομεν, τὸ οἰκητήριον ἡμῶν τὸ ἐξ οὐρανοῦ ἐνδύσασθαι ἐπιποθοῦντες, εἴγε καὶ ἐνδυσάμενοι οὗ γυμνοὶ εὑρεθησόμεθα. Ταύτης τῆς θείας ἐλλάμψεως καὶ τοῦ κατ’ αὐτὴν ἐνδύματος τὸν ἀρραβῶνα καὶ αὐτὸς ὁ Παῦλος ἔλαβε παρὰ θεοῦ, ἐξ Ἱερουσαλὴμ πρὸς Δαμασκὸν ἀπιών, ἵν’ εἴπω κατὰ τὸν τῆς θεολογίας φερωνύμως ἐπώνυμον Γρηγόριον, πρὶν καθαρθῆναι τῶν διωγμῶν τῷ διωκομένῳ προσομιλήσας, μᾶλλον δὲ βραχείᾳ τοῦ μεγάλου φωτὸς λαμπηδόνι.
68. Ἡ μὲν θεία ὑπερουσιότης οὐδέποτε πληθυντικῶς καλεῖται. Ἡ δὲ τοῦ θεοῦ θεία καὶ ἄκτιστος χάρις καὶ ἐνέργεια, μεριζομένη ἀμερίστως κατ’ εἰκόνα τῆς ἡλιακῆς ἀκτῖνος, ἣ καὶ θερμαίνει καὶ φωτίζει καὶ ζωοποιεῖ καὶ αὔξει, τοῖς τε λαμπομένοις τὴν οἰκείαν ἐνίησι λαμπρότητα καὶ τοῖς ὀφθαλμοῖς τῶν ὁρώντων ἐπιφαίνεται. Κατὰ ταύτην γοῦν ὡς κατ’ ἀμυδρὰν εἰκόνα καὶ ἡ θεία τοῦ θεοῦ ἐνέργεια οὐ μία μόνον, ἀλλὰ καὶ πολλαὶ καλοῦνται παρὰ τῶν θεολόγων, ὡς καὶ Βασίλειος ὁ μέγας, αἱ δὲ ἐνέργειαι, φησί, τοῦ πνεύματος τίνες; Ἄρρητοι μὲν διὰ τὸ μέγεθος, ἀνεξαρίθμητοι δὲ διὰ τὸ πλῆθος. Πῶς γὰρ νοήσομεν τὰ τῶν αἰώνων ἐπέκεινα; Τίνες ἦσαν αὐτοῦ πρὸ τῆς νοητῆς κτίσεως αἱ ἐνέργειαι; Πρὸ γοῦν τῆς νοητῆς κτίσεως καὶ τῶν αἰώνων ἐπέκεινα (καὶ γὰρ καὶ οἱ αἰῶνες νοητὰ κτίσματά εἰσι) κτιστὸν οὐδείς ποτ’ εἶπεν, οὐδὲ ἐνενόησεν. Ἄκτιστοι τοιγαροῦν αἱ τοῦ θείου πνεύματος δυνάμεις τε καὶ ἐνέργειαι, τῷ καὶ πολλαὶ θεολογεῖσθαι, ἀμερίστως τῆς μιᾶς καὶ παντάπασιν ἀμερίστου τοῦ πνεύματος οὐσίας διαστελλόμεναι.
69. Ἡ τοῦ θεοῦ ἄκτιστος ἐνέργεια μεριζομένη ἀμερίστως καὶ πληθυντικῶς προάγεται παρὰ τῶν θεολόγων, ὡς ἀνωτέρω καὶ Βασιλείῳ τῷ μεγάλῳ διατετράνωται. Ἐπεὶ τοίνυν καὶ ἡ θεία καὶ θεοποιὸς ἔλλαμψις καὶ χάρις οὐκ οὐσία, ἀλλ’ ἐνέργειά ἐστι θεοῦ, διὰ τοῦτο καὶ αὕτη οὐχ ἑνικῶς μόνον, ἀλλὰ καὶ πληθυντικῶς προάγεται, ἀναλόγως τοῖς μετέχουσι χορηγουμένη καὶ κατὰ τὴν ἐπιτηδειότητα τῶν ὑποδεχομένων ἐπὶ μᾶλλον καὶ ἧττον ἐνιεῖσα τὴν θεοποιὸν λαμπρότητα.
70. Ταύτας τὰς θείας ἐνεργείας ἑπτὰ ὁ Ἡσαΐας εἶπε, πολλὰ δὲ παρ’ Ἑβραίοις σημαίνει τὸ ἑπτά· ἀναβήσεται, γάρ φησι, ῥάβδος ἐκ τῆς ῥίζης Ἰεσσαί, καὶ ἄνθος ἐξ αὐτῆς ἀναβήσεται· καὶ ἐπαναπαύσεται ἐπ’ αὐτὸν ἑπτὰ πνεύματα· πνεῦμα σοφίας, συνέσεως, γνώσεως, εὐσεβείας, βουλῆς, ἰσχύος, φόβου. Ταῦτα τὰ ἑπτὰ πνεύματα κτιστὰ φρενοβλαβῶς οἱ τὰ Βαρλαὰμ καὶ Ἀκινδύνου φρονοῦντες εἶναι διατείνονται· ὃ κἀν τοῖς διὰ πλάτους πρὸς Ἀκίνδυνον ἀντιρρητικοῖς προθέντες διαρκῶς ἀπηλέγξαμεν. Ἀλλὰ καὶ Γρηγόριος ὁ θεολόγος, τῶν θείων τούτων τοῦ πνεύματος ἐνεργειῶν μνησθείς, τὰς ἐνεργείας, φησί, τοῦ πνεύματος, πνεύματα φίλον τῷ Ἡσαίᾳ καλεῖν. Καὶ αὐτὸς δὲ ὁ τῶν προφητῶν μεγαλοφωνότατος οὐ τὴν πρὸς τὴν θείαν μόνον οὐσίαν διαφορὰν ἐναργῶς ἔδειξε διὰ τοῦ ἀριθμοῦ, ἀλλὰ καὶ τὸ ἄκτιστον τῶν θείων τούτων παρέστησεν ἐνεργειῶν διὰ τῆς τοῦ ἐπαναπαύεσθαι φωνῆς· τὸ γὰρ ἐπαναπαύεσθαι ὑπεροχικοῦ ἀξιώματός ἐστι. Τὰ οὖν ἐπαναπαυόμενα ἐπὶ τὸ παρ’ ἡμῶν δεσποτικὸν ἐκεῖνο πρόσλημμα, πῶς ἂν εἶεν κτίσματα;
71. Ὁ κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς χριστὸς κατὰ μὲν τὸν Λουκᾶν ἐν δακτύλῳ φησὶ θεοῦ ἐκβάλλειν τὰ δαιμόνια· κατὰ δὲ τὸν Ματθαῖον ἐν πνεύματι θεοῦ. Δάχτυλον δέ φησι θεοῦ ὁ μέγας Βασίλειος μίαν τῶν τοῦ πνεύματος ἐνεργειῶν. Εἰ οὖν ἡ μία τούτων τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιόν ἐστι, καὶ αἱ ἄλλαι πάντως, ὡς ὁ αὐτὸς καὶ τοῦτ’ ἐδίδαξεν ἡμᾶς. Ἀλλ’ οὐ διὰ τοῦτο πολλοὶ θεοὶ ἢ πολλὰ πνεύματά ἐστι· πρόοδοι γὰρ τὰ τοιαῦτα καὶ ἐκφάνσεις καὶ ἐνέργειαι φυσικαὶ τοῦ ἑνὸς πνεύματός εἰσι, καὶ δι’ ἑκάστης ἕν ἐστι τὸ ἐνεργοῦν. Οἱ δὲ κακόδοξοι, κτίσματα ταύτας λέγοντες, ἑπταπλασίως εἰς κτίσμα τὸ πνεῦμα κατασπῶσι τοῦ θεοῦ. Ἀλλ’ αἰσχυνέσθωσαν ἑπταπλασίως. Ὁ γὰρ εἰπὼν αὖθις προφήτης περὶ αὐτῶν, ὡς ἑπτὰ οὗτοι ὀφθαλμοὶ κυρίου εἰσὶν οἱ ἐπιβλέποντες ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν· καὶ ὁ ἐν τῇ Ἀποκαλύψει γράφων· χάρις ὑμῖν καὶ εἰρήνη ἀπὸ θεοῦ καὶ ἀπὸ τῶν ἑπτὰ πνευμάτων ἃ ἐνώπιον τοῦ θρόνου τοῦ θεοῦ εἰσι, καὶ ἀπὸ τοῦ χριστοῦ, τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον εἶναι ταῦτα τοῖς πιστοῖς ἐμφανῶς παρίστησιν.
72. Ὁ θεὸς καὶ πατήρ, διὰ Μιχαίου τοῦ προφήτου προκαταγγέλλων τὴν τοῦ μονογενοῦς κατὰ σάρκα γέννησιν, βουλόμενος ἐπιδεῖξαι καὶ τῆς θεότητος αὐτοῦ τὸ ἄναρχον, καὶ αἱ ἔξοδοι αὐτοῦ, φησίν, ἀπ᾿ ἀρχῆς ἐξ ἡμερῶν αἰῶνος. Τὰς δὲ ἐξόδους ταύτας τὰς ἐνεργείας εἶναι τῆς θεότητος οἱ θεῖοι πατέρες ἐξηγήσαντο, αἱ αὐταὶ γάρ εἰσι τοῦ πατρὸς καὶ τοῦ υἱοῦ καὶ τοῦ πνεύματος δυνάμεις τε καὶ ἐνέργειαι ****** ἃς κτιστὰς εἶναι περιαγγέλλουσιν οἱ τὰ Βαρλαὰμ καὶ Ἀκινδύνου φρονεῖν τε καὶ ἐπεκδικεῖν σπουδάζοντες. Ἀλλ’ ὀψέ ποτε λαβόντες νοῦν συνίτωσαν, τίς ὁ ἀπ’ ἀρχῆς ὥν, τίς πρὸς ὅν φησιν ὁ Δαβίδ, ὅτι ἀπὸ τοῦ αἰῶνος (ταὐτὸ δ’ εἰπεῖν ἐξ ἡμερῶν αἰῶνος) καὶ ἕως τοῦ αἰῶνος σὺ εἶ. Καὶ συνετῶς σκοπείτωσαν, εἰ βούλονται, ὡς ὁ θεός, διὰ τοῦ προφήτου ἀπ’ ἀρχῆς εἰπὼν τὰς ἐξόδους ταύτας εἶναι, ἐγένοντο ἢ ἐποιήθησαν ἢ ἐκτίσθησαν εἶπεν οὐδαμῶς. Καὶ ὁ ἐν πνεύματι θεοῦ θεολογῶν Βασίλειος, οὐκ ἐγένοντο, ἀλλ’ ἦσαν, εἶπεν, αἱ τοῦ πνεύματος ἐνέργειαι πρὸ τῆς νοητῆς κτίσεως καὶ τῶν αἰώνων ἐπέκεινα. Μόνος οὖν ὁ θεὸς ἐξ αἰῶνος ἐνεργής τε καὶ παντοδύναμος, ὡς καὶ προαιωνίους ἔχων δυνάμεις τε καὶ ἐνεργείας.
73. Φασὶ δέ, τοῖς ἁγίοις ἀντικείμενοι προδήλως, οἱ τῆς Ἀκινδύνου δόξης προϊστάμενοι ἕν ἐστι τὸ ἄκτιστον, ἡ θεία φύσις, πᾶν δὲ τὸ διαφέρον ταύτης ὁπωσοῦν κτιστόν ἐστι᾿ κτίσμα ποιοῦντες ἐντεῦθεν καὶ τὸν πατέρα καὶ τὸν υἱὸν καὶ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον. Μία γὰρ καὶ ἡ αὐτὴ τῶν τριῶν ἡ ἐνέργεια, οὗ δὲ ἡ ἐνέργεια κτιστὴ ἄκτιστος αὐτὸς οὐκ ἔστι. Διὰ τοῦτο οὐχ ἡ τοῦ θεοῦ ἐνέργεια, ἄπαγε, ἀλλὰ τὸ ἐνεργηθὲν καὶ ἀποτελεσθέν ἐστι τὸ κτίσμα. Διὸ καὶ οὐσιώδη, τουτέστι φυσικήν, εἶναι κίνησιν, τὴν διαφέρουσαν τῆς θείας φύσεως ἐνέργειαν ὁ θεσπέσιος ἐδίδαξε Δαμασκηνός. Ἐπεὶ δὲ καὶ τῆς θείας ἐνεργείας εἶναι τὸ ποιεῖν ὁ θεῖος Κύριλλος ἔφη, πῶς αὕτη ποίημα, εἰ μὴ δι’ ἑτέρας ἐνεργείας ἐνεργηθήσεται, κἀκείνη πάλιν δι’ ἑτέρας καὶ οὕτω πρὸς τῷ ἐπ’ ἄπειρον ἱέναι, καὶ τὸ τῆς ἐνεργείας ἄκτιστον ἀεὶ ζητεῖται καὶ κηρύττεται;
74. Πανταχοῦ παρούσης ἀχωρίστως τῆς τε θείας οὐσίας καὶ τῆς θείας ἐνεργείας, χωρητή ἐστιν ἡ τοῦ θεοῦ ἐνέργεια καὶ τοῖς κτιστοῖς ἡμῖν, ἐπεὶ καὶ μερίζεται ἀμερίστως κατὰ τοὺς θεολόγους, τῆς θείας φύσεως ἀμερίστου παντάπασι μενούσης κατ’ αὐτούς. Διὸ καὶ ὁ χρυσόστομος πατήρ, εἰπὼν ὅτι ἡ ῥανὶς τῆς χάριτος τὰ πάντα ἐπλήρωσε τῆς γνώσεως, δι’ αὐτῆς τὰ θαύματα ἐγίνετο, τὰ ἁμαρτήματα ἐλύετο, καὶ δείξας ἄκτιστον οὖσαν τὴν τῆς χάριτος ῥανίδα, εἶτα σπεύδων ἐπιδεῖξαι καὶ ἐνέργειαν, ἀλλ’ οὐκ οὐσίαν οὖσαν· ἔτι δὲ καὶ τὴν τῆς θείας ᾽ ἐνεργείας διαφορὰν πρός τε τὴν θείαν οὐσίαν καὶ τὴν τοῦ πνεύματος ὑπόστασιν ἐπάγει γράφων· τὸ μέρος, λέγω, τῆς ἐνεργείας· οὐ γὰρ δὴ ὁ παράκλητος μερίζεται. χωρητὴ γοῦν ἐστιν ἡμῶν ἑκάστῳ ἡ θεία χάρις καὶ ἡ ἐνέργεια, ἐπεὶ καὶ ἀμερίστως αὕτη μερίζεται. Ἡ δὲ τοῦ θεοῦ οὐσία παντάπασιν ἀμέριστος οὖσα καθ’ αὐτήν, πῶς ἄν τινι χωρηθείη τῶν κτιστῶν;
75. Τριῶν ὄντων τοῦ θεοῦ, οὐσίας, ἐνεργείας, τριάδος ὑποστάσεων θείων, οἱ κατηξιωμένοι, τῷ θεῷ ἡνῶσθαι ὡς ἕν εἶναι πνεῦμα μετ’ αὐτοῦ, καθὰ καὶ Παῦλος ὁ μέγας εἴρηκεν ὁ κολλώμενος τῷ κυρίῳ ἕν πνεῦμά ἐστιν, ἐπεὶ κατ’ οὐσίαν οὐχ ἡνῶσθαι τοὺς ἀξίους ἀνωτέρω δέδεικται καὶ πάντες οἱ θεολόγοι μαρτυροῦσι κατ’ οὐσίαν εἶναι τὸν θεὸν λέγοντες ἀμέθεκτον, ἡ δὲ καθ’ ὑπόστασιν ἕνωσις μόνου διατελεῖ τυγχάνουσα τοῦ θεανθρώπου λόγου, λείπεται κατ’ ἐνέργειαν ἑνοῦσθαι τοὺς κατηξιωμένους ἑνοῦσθαι θεῷ καὶ πνεῦμα καθ’ ὅ ἐστιν ἕν μετὰ θεοῦ ὁ κολλώμενος θεῷ τὴν ἄκτιστον τοῦ πνεύματος ἐνέργειαν εἶναι καὶ καλεῖσθαι, ἀλλ’ οὐ τὴν οὐσίαν τοῦ θεοῦ, κἂν Βαρλαὰμ καὶ Ἀκίνδυνος ἀπαρέσκωνται· ἐπεὶ καὶ διὰ τοῦ προφήτου οὐ τὸ πνεῦμά μου, ἀλλ’ ἀπὸ τοῦ πνεύματός μου ἐκχεῶ ἐπὶ τοὺς πιστεύοντας, προέφη ὁ θεός.
76. Νεύματι θεοῦ, φησίν, ἐκινοῦντο καὶ Μωϋσῆς καὶ Δαβὶδ καὶ ὅσοι τῆς θείας ἐνεργείας χωρητικοὶ τῇ ἀποθέσει τῶν σαρκικῶν ἰδιωμάτων γεγόνασι· καὶ ζῶσαί τινες εἰκόνες χριστοῦ καὶ ταὐτὸ μᾶλλον αὐτῷ κατὰ τὴν χάριν ἢ ἀφομοίωμα· καὶ μία ἡ καθαρότης ἡ ἐν τῷ χριστῷ καὶ τοῖς ἁγίοις ἐστί· καὶ ἡ λαμπρότης τοῦ θεοῦ ἡμῶν ἐφ’ ἡμᾶς, ὁ ἐνθεώτατος ἄδει μελῳδῶν· αἱ γὰρ πνευματοφόροι ψυχαί, κατὰ τὸν μέγαν Βασίλειον, ἑλλαμφθεῖσαι παρὰ τοῦ πνεύματος, αὐταί τε ἀποτελοῦνται πνευματικαὶ καὶ εἰς ἑτέρους τὴν χάριν ἐξαποστέλλουσιν. Ἐντεῦθεν, μελλόντων πρόγνωσις, μυστηρίων σύνεσις, κεκρυμμένων κατάληψις, χαρισμάτων διανομαί, τὸ οὐράνιον πολίτευμα, ἡ μετὰ ἀγγέλων χορεία, ἡ ἀτελεύτητος εὐφροσύνη, ἡ ἔνθεος διανομή, ἡ πρὸς θεὸν ὁμοίωσις, τὸ ἀκρότατον τῶν ὁρεκτῶν, θεὸν γενέσθαι.
77. Κατὰ τὴν χάριν ταύτην καὶ λαμπρότητα καὶ πρὸς τὸν θεὸν ἕνωσιν πλεονεκτοῦσι τῶν ἀνθρώπων οἱ ἄγγελοι. Διὸ καὶ λαμπρότητές εἰσι δεύτεραι, λειτουργοὶ τῆς ἄνω λαμπρότητος, καὶ φῶτα δεύτερα τοῦ πρώτου φωτὸς ἀπαυγάσματα αἱ νοεραὶ δυνάμεις καὶ τὰ λειτουργικὰ πνεύματα· καὶ πρώτη φωτεινὴ φύσις μετὰ τὴν πρώτην τῷ ἐκεῖθεν αὐγάζεσθαι· καὶ δεύτερον φῶς ἄγγελος, τοῦ πρώτου φωτὸς ἀπορροή τις ἢ μετουσία καὶ κυκλικῶς οἱ θεῖοι κινούμενοι νόες ἑνοῦνται ταῖς ἀνάρχοις καὶ ἀτελευτήτοις ἐλλάμψεσι τοῦ καλοῦ καὶ ἀγαθοῦ. Τοῖς γὰρ ἀϊδίοις αὐτὸς ὁ θεός ἐστι φῶς, καὶ οὐκ ἄλλο καὶ ὃ τοῖς αἰσθητοῖς ἥλιος, τοῦτο τοῖς νοητοῖς θεός, καὶ αὐτός ἐστι τὸ πάσης τῆς λογικῆς φύσεως φωτιστικὸν πρῶτον καὶ ἀκρότατον φῶς. Κἂν τοῦ προφήτου λέγοντος ἀκούσῃς, ὁ χρυσόστομός φησι πατήρ, «εἶδον τὸν Κύριον καθήμενον ἐπὶ θρόνου», μὴ τοῦτο ὑποπτεύσῃς, ὅτι τὴν οὐσίαν εἶδεν ἐκείνην ἀλλὰ τὴν συγκατάβασιν, καὶ ταύτην δὲ ἀμυδρότερον ἤπερ αἱ ἄνω δυνάμεις.
78. Πᾶσα φύσις ὡς πορρωτάτω ἐστὶ καὶ παντάπασι ξένη τῆς θείας φύσεως. Εἰ γὰρ ὁ θεὸς φύσις, τἄλλα οὐκ ἔστι φύσις· εἰ δὲ τῶν ἄλλων ἕκαστον φύσις, ἐκεῖνος οὐκ ἔστι φύσις· ὡς οὐδ’ ὄν ἐστιν, εἰ τἄλλα ὄντα ἐστίν· εἰ δ’ ἔστιν ἐκεῖνος ὤν, τἄλλα οὐκ ἔστιν ὄντα. Τοῦτο κἀπὶ τῆς σοφίας καὶ τῆς ἀγαθότητος καὶ ἁπλῶς ἐπὶ πάντων τῶν περὶ θεὸν ἢ περὶ θεοῦ λεγομένων λαμβάνων, καλῶς καὶ τοῖς ἁγίοις ἀκολούθως θεολογήσεις. Ἔστι δὲ καὶ λέγεται φύσις τῶν ὄντων πάντων ὁ θεός, ὡς αὐτοῦ πάντων μετεχόντων καὶ τῇ μεθέξει τούτου συνεστώτων· οὐ τῇ μεθέξει τῆς αὐτοῦ φύσεως, ἄπαγε, ἀλλὰ τῇ μεθέξει τῆς αὐτοῦ ἐνεργείας. Οὕτω γὰρ καὶ ὀντότης ἐστὶ τῶν ὄντων καὶ εἶδος ἐν τοῖς εἴδεσιν ὡς εἰδεάρχης καὶ σοφία τῶν σοφιζομένων καὶ ἁπλῶς τὰ πάντα πάντων· καὶ οὐκ ὧν φύσις, ὡς ὑπὲρ πᾶσαν φύσιν· καὶ οὐκ ὢν ὥν, ὡς ὑπὲρ πάντα τὰ ὄντα· καὶ οὐκ ὧν οὐδ’ ἔχων εἶδος, ὡς ὑπὲρ εἶδος ὥν. Πῶς οὖν ἡμεῖς πλησίον τοῦ θεοῦ γενώμεθα; Ἄρα τῇ φύσει πλησιάζοντες αὐτοῦ; Ἀλλ’ οὐδεμίαν ἔχει ἢ ἕξει κοινωνίαν ἢ ἐγγύτητα πρὸς τὴν ἀνωτάτω φύσιν τῶν κτιστῶν ἁπάντων οὐδὲ ἕν. Εἴπερ οὖν τις γέγονε πλησίον τοῦ θεοῦ, τῇ ἐνεργείᾳ πάντως ἐπλησίασεν αὐτοῦ. Πῶς οὖν; Ὡς μετέχων ἐκείνης φυσικῶς; Ἀλλὰ τοῦτο κοινόν ἐστι πάντων τῶν κτισμάτων. Οὐκοῦν οὐ τοῖς ἐκ φύσεως προσοῦσιν, ἀλλὰ τοῖς ἐκ προαιρέσεως προσγινομένοις, πλησίον τις ἢ μακρὰν γίνεται θεοῦ. Προαίρεσις δὲ μόνων τῶν λογικῶν ἐστι. Ταῦτα οὖν μόνα τῶν ἄλλων ἁπάντων, ἢ μακρὰν ἣ ἐγγὺς γίνεται θεοῦ δι’ ἀρετῆς ἢ κακίας ἢ ἐγγίζοντα ἢ μακρυνόμενα. Ταῦτα τοιγαροῦν μόνα καὶ δεκτικά ἐστιν ἀθλιότητος ἢ μακαριότητος· ἀλλ’ ἡμεῖς σπεύσωμεν τῆς μακαριότητος ἐπιλαβέσθαι.
79. Ἄλλο μὲν πρὸς ἄλλο τῶν κτισμάτων συγκρινόμενον, οἰκεῖον θεοῦ κατὰ φύσιν ἢ ξένον λέγεται. Οἰκεῖον μὲν γάρ, φησί, θεότητος αἱ νοεραὶ φύσεις καὶ νῷ μόνῳ ληπταί ξένον δὲ παντάπασιν, ὅσαι ὑπὸ τὴν αἴσθησιν, καὶ τούτων αὐτῶν ἔτι πορρωτέρω, ὅσαι παντελῶς ἄψυχοι καὶ ἀκίνητοι. Πρὸς ἄλληλα τοίνυν τὰ κτίσματα συγκρινόμενα, οἰκεῖα θεῷ κατὰ φύσιν ἢ ξένα λέγεται· αὐτὰ δὲ καθ’ αὐτὰ κατὰ φύσιν ἅπαντα ξένα ἐστὶ θεοῦ. Πλέον γὰρ οὐδ’ ὅσον εἰπεῖν ἡ νοερὰ φύσις πόρρω ἐστὶ θεοῦ, ἢ ὅσον αἴσθησίς τε καὶ τὰ ὑπ’ αἴσθησιν τῶν νοερῶν ἀπέχει. Τοσοῦτον οὖν ἀπέχοντες τῇ καθ’ ἡμᾶς φύσει τοῦ θεοῦ, ὄντως οὐαὶ ἡμῖν, εἰ μὴ γοῦν ἐκ προαιρέσεως χρηστῆς δι’ ἔργων καὶ τρόπων ἀγαθῶν ἐγγὺς αὐτοῦ γενοίμεθα.
80. Ἡ τῶν θείων θεηγόρων ἔνθεος καὶ κοινὴ γλῶσσα, Δαμασκηνὸς ὁ θεοφόρος, φησὶν ἐν δευτέρῳ τῶν θεολογικῶν αὐτοῦ κεφαλαίων· χρὴ τὸν περὶ θεοῦ τι λέγειν ἢ ἀκούειν βουλόμενον σαφῶς εἰδέναι, ὡς οὐδὲ πάντα ἄρρητα οὐδὲ πάντα ῥητά, τά τε τῆς θεολογίας τά τε τῆς οἰκονομίας, οὔτε μὴν πάντα γνωστὰ οὔτε πάντα ἄγνωστα. Ὑπὲρ λόγον δ’ ἴσμεν καὶ ὅσα λέγειν ἐφεῖται τῶν θείων, ὡς καὶ ταῦτα καθ’ ὑπερέχοντα λόγον· οὐ γὰρ ἔξω λόγου κατ’ ἔλλειψιν, ἀλλ’ ἐκτὸς λόγου τοῦ καθ’ ἡμᾶς, ὅν θ’ ἡμῖν αὐτοῖς ἐνδιαιτώμενον ἔχομεν καὶ ὃν παρ’ ἡμῶν αὐτῶν εἰς ἀκοὴν ἑτέρων προάγομεν. Οὔτε γὰρ οὗτος ἑρμηνεύων παραστῆσαι δύναιτ’ ἄν, οὔτ’ ἐκεῖνος πολυπραγμονῶν οἴκοθεν ἐφίκοιτ’ ἄν. Οὐκ ἄρ’ ἡμῖν αὐτοῖς ἐπιτρεπτέον περὶ θεοῦ τι λέγειν, ἀλλ’ ἡμᾶς αὐτοὺς ἐπιστρεπτέον πρὸς τοὺς ἐν πνεύματι τὰ τοῦ πνεύματος λαλοῦντας, καὶ ὅταν ἀπαιτῶσι λόγον οἱ ἀντικείμενοι.
81. Φασὶν ἐπιγεγράφθαι τῶν προθύρων τῆς σχολῆς τοῦ Πλάτωνος, μηδεὶς εἰσίτω ἀγεωμέτρητος. Πάντῃ δέ ἐστιν ἀγεωμέτρητος ὁ μὴ δυνάμενος περὶ τῶν ἀχωρίστων ὡς κεχωρισμένων διανοεῖσθαί τε καὶ διαλέγεσθαι. Εἶναι γὰρ πέρας χωρὶς τοῦ περατουμένου τῶν ἀδυνάτων. Γεωμετρία δέ, περὶ τῶν περάτων σχεδὸν ἅπας ὁ λόγος, ἃ καὶ χωρὶς τῶν περατουμένων ἔσθ’ ὅτε καθ’ ἑαυτὰ καὶ ὁρίζεται καὶ προβάλλεται, τοῦ νοῦ χωρίζοντος τὰ ἀχώριστα. Ὁ δὲ τὸ σῶμα τῶν περὶ αὐτὸ χωρίζειν τῷ νῷ μηδέπω μαθών, πῶς ἀκούσει περὶ φύσεως καθ’ ἑαυτήν, ἥτις οὐ μόνον ἀχώριστός ἐστι τῶν φυσικῶν ἐνυπάρχουσα τούτοις, ἀλλ’ οὐδ’ εἶναί ποτε δύναται χωρὶς αὐτῶν. πῶς ἀκούσει περὶ τῶν καθόλου ὡς καθόλου, ἅπερ ἐν τοῖς μερικοῖς εἰσι, νῷ καὶ λόγῳ μόνῳ τούτων διαιρούμενα καὶ πρὸ τῶν πολλῶν νοούμενα, τὰ τῶν πολλῶν ἄνευ μηδαμῶς ὄντα, τῷ γε ἀληθεῖ λόγῳ; Πῶς ἀκούσει περὶ νοητῶν καὶ νοερῶν; πῶς ἀκούσει καὶ νοῦν ἕκαστον ἡμῶν ἔχειν λεγόντων καὶ διανοήματα καὶ τῶν διανοημάτων ἕκαστον ἡμῶν ὑπάρχειν νοῦν; Καὶ οὐ καταγελάσει καὶ ἀνακράξεται κατηγορῶν ἡμῶν, ὡς δύο καὶ πολλοὺς ἔχειν νοῦς λεγόντων ἕκαστον ἀνθρώπων; ὁ δ’ ἐπὶ τῶν τοιούτων μὴ δυνάμενος ἀκούειν ἢ λέγειν περὶ τῶν ἀδιαιρέτων ὡς διῃρημένων, πῶς ἐπὶ τοῦ θεοῦ δυνήσεταί τι τοιοῦτον ἢ λέγειν ἢ διδάσκεσθαι, ἐφ’ οὗ πολλαὶ μέν εἰσι καὶ λέγονται ἑνώσεις τε καὶ διακρίσεις κατὰ τοὺς θεολόγους. Ἀλλ’ αἱ ἑνώσεις τῶν διακρίσεων ἐπικρατοῦσι καὶ προκατάρχουσι μήτ’ ἀναιροῦσαι ταύτας, μήτ’ ἐμποδιζόμεναι παρὰ τούτων αὗται μηδέν. Οἱ γοῦν Ἀκινδυνιανοὶ μὴ δεχόμενοι, μηδὲ δυνάμενοι γνῶναι, τὴν ἐπὶ τοῦ θεοῦ ἀδιαίρετον διαίρεσιν, καὶ διῃρημένην ἕνωσιν ἀκούοντες ἡμῶν λεγόντων συμφώνως τοῖς ἁγίοις, ὅτι τοῦ θεοῦ τὸ μέν ἐστιν ἀκατάληπτον, τὸ δὲ καταληπτόν· εἷς δέ ἐστι θεός, ὁ αὐτὸς ἀκατάληπτος μὲν ὧν κατ’ οὐσίαν, καταληπτὸς δὲ ἀπὸ τῶν ποιημάτων κατὰ τὰς αὐτοῦ θείας ἐνεργείας, τὴν προαιώνιον αὐτοῦ δηλαδὴ περὶ ἡμᾶς θέλησιν, τὴν προαιώνιον περὶ ἡμᾶς αὐτοῦ πρόνοιαν, τὴν προαιώνιον αὐτοῦ περὶ ἡμᾶς σοφίαν, καί, ἵνα κατὰ τὸν θεῖον Μάξιμον εἴπω, τὴν ἄπειρον αὐτοῦ δύναμιν καὶ σοφίαν καὶ ἀγαθότητα ταῦτα δεῆσαν ἀναγκαίως ἡμῶν εἰπόντων ἀκούσαντες Βαρλαάμ τε καὶ Ἀκίνδυνος καὶ οἱ μετ’ ἐκείνους κατ’ ἐκείνους κατηγοροῦσιν, ὡς πολλοὺς θεοὺς καὶ πολλὰ λεγόντων ἄκτιστα καὶ σύνθετον ποιούντων τὸν θεόν. Ἀγνοοῦσι γάρ, ὡς ὁ θεὸς ἀδιαιρέτως διαιρεῖται καὶ συνάπτεται διῃρημένως καὶ οὔτε πολυπλασιασμὸν παρὰ τοῦτο πάσχει, οὔτε σύνθεσιν.
82. Παῦλος ὁ μέγας, τὸ τοῦ Xριστοῦ στόμα, τὸ σκεῦος τῆς ἐκλογῆς, τὸ τοῦ θείου ὀνόματος περιφανέστατον ὄχημα, τὰ ἀόρατα, φησί, τοῦ θεοῦ ἀπὸ κτίσεως κόσμου τοῖς ποιήμασι νοούμενα καθορᾶται, ἥ τε ἀΐδιος αὐτοῦ δύναμις καὶ θειότης. Ἄρ’ οὖν ἡ οὐσία τοῦ θεοῦ τοῖς ποιήμασι νοουμένη καθορᾶται; Οὔμενουν. Τοῦτο γὰρ τῆς Βαρλαὰμ καὶ Ἀκινδύνου παραφροσύνης ἐστὶ καὶ πρὸ τούτων τῆς Εὐνομίου παραφορᾶς· καὶ οὗτος γὰρ πρὸ τούτων κατὰ τούτους ἐκ τῶν ποιημάτων οὐδὲν ἕτερον ἀλλ’ αὐτὴν λογογραφεῖ νοεῖσθαι τὴν οὐσίαν τοῦ θεοῦ. Ὁ δὲ θεῖος ἀπόστολος πολλοῦ δεῖ τὰ τοιαῦτα ὑφηγεῖσθαι. Προδιδάξας γάρ, ὅτι τὸ τοῦ θεοῦ γνωστὸν φανερόν ἐστι, καὶ δείξας ὡς ἔστι καὶ ἄλλο τι ὑπὲρ τὸ γνωστὸν τοῦτο τοῦ θεοῦ, ὅπερ ἐφανέρωσε πᾶσι τοῖς νοῦν ἔχουσιν αὐτός, εἶτ’ ἐπήνεγκε, τὰ γὰρ ἀόρατα αὐτοῦ ἀπὸ κτίσεως κόσμου τοῖς ποιήμασι νοούμενα καθορᾶται. Τὸ δὲ γνωστὸν τοῦ θεοῦ τί ἐστιν, οὕτως ἂν μάθοις· οἱ θεοφόροι πατέρες ἐξηγούμενοί φασι· τοῦ θεοῦ τὸ μέν ἐστιν ἄγνωστον, ἤγουν ἡ οὐσία αὐτοῦ, τὸ δὲ γνωστόν, ἤγουν πάντα τὰ περὶ τὴν οὐσίαν, τουτέστιν ἡ ἀγαθότης, ἡ σοφία, ἡ δύναμις, ἡ θειότης, ἤτοι μεγαλειότης. Ἃ καὶ ἀόρατα ὁ Παῦλος λέγει, νοούμενα μέντοι τοῖς ποιήμασι. Τὰ δὲ ἀπὸ τῶν κτισμάτων περὶ τὴν οὐσίαν τοῦ θεοῦ νοούμενα ταυτί, πῶς ἂν εἴη πάλιν κτίσματα; Τοιγαροῦν καὶ ἄκτιστός ἐστιν ἡ ἐκ τῶν κτισμάτων νοουμένη τοῦ θεοῦ ἐνέργεια καὶ οὐσία οὐκ ἔστιν, ἐπεὶ καὶ μὴ ἑνικῶς αὕτη μόνον, ἀλλὰ καὶ πληθυντικῶς προάγεται.
83. Σοφίας καὶ τέχνης καὶ δυνάμεως, ἀλλ’ οὐχὶ τῆς οὐσίας ἐνδεικτικά ἐστι τὰ ποιήματα, φησὶν ὁ μέγας Βασίλειος τῷ Εὐνομίῳ ἀντιφθεγγόμενος ἐκ τῶν κτισμάτων δείκνυσθαι λέγοντι τὴν οὐσίαν τοῦ θεοῦ. Τοιγαροῦν καὶ ἄκτιστός ἐστιν ἡ ἀπὸ τῶν ποιημάτων δεικνυμένη τοῦ θεοῦ ἐνέργεια καὶ οὐσία οὐκ ἔστι· καὶ οἱ κατὰ τὸν Βαρλαὰμ καὶ τὸν Ἀκίνδυνον μηδὲν διαφέρειν λέγοντες τῆς θείας οὐσίας τὴν θείαν ἐνέργειαν Εὐνομιανοί εἰσι σαφῶς.
84. Καλῶς ἄρα φησὶν ἐν τοῖς Ἀντιρρητικοῖς ὁ ἀδελφὸς αὐτῷ καὶ ἀδελφὰ φρονῶν, ὅτι τὸ κάλλος καὶ μέγεθος τῶν ἐν τῇ κτίσει θαυμάτων κατανοήσαντες, ἐκ τούτων καὶ τῶν τοιούτων ἄλλα νοήματα περὶ τὸ θεῖον λαμβάνοντες, ἰδίοις ὀνόμασιν ἕκαστον τῶν ἑἐγγινομένων ἡμῖν νοημάτων διερμηνεύομεν. «Ἐκ γὰρ μεγέθους καὶ καλλονῆς τῶν κτισμάτων ἀναλόγως ὁ γενεσιουργὸς θεωρεῖται.» Καὶ δημιουργὸν μὲν τὸν ποιητὴν προσαγορεύομεν δυνατὸν δέ, ᾧ ἐξήρκεσεν ἡ δύναμις οὐσίαν ποιῆσαι τὴν βούλησιν· καὶ δίκαιον, ὡς ἀδέκαστον κριτήν· ἀλλὰ καὶ τὴν θεὸς φωνὴν ἐκ τῆς ἐποπτικῆς ἐνεργείας κεκρατηκέναι κατελαβόμεθα. Ὥστε καὶ διὰ τούτου μερικήν τινα τῆς θείας φύσεως ἐνέργειαν διδαχθέντες, τῆς οὐσίας αὐτῆς ἐν περινοίᾳ διὰ τῆς φωνῆς ταύτης οὐκ ἐγενόμεθα.
85. Διονύσιος ὁ Ἀρεοπαγίτης, ὁ μετὰ τοὺς θεσπεσίους ἀποστόλους ἐξοχώτατος ἐν θεολόγοις, μετὰ τὸ διευκρινῆσαι τὴν κατὰ τὰς ὑποστάσεις τοῦ θεοῦ διάκρισιν, φησίν· εἰ δὲ καὶ θεία διάκρισίς ἐστιν ἡ ἀγαθοπρεπὴς πρόοδος, τῆς ἑνώσεως τῆς θείας ὑπερηνωμένως ἑαυτὴν ἀγαθότητι πληθυνούσης τε καὶ πολυπλασιαζούσης· καὶ μετά τινα, διάκρισιν δὲ θείαν εἶναί φαμεν τὰς ἀγαθοπρεπεῖς τῆς θεαρχίας προόδους· δωρουμένη γὰρ πᾶσι τοῖς οὖσι καὶ ὑπερχέουσα τὰς τῶν ὅλων ἀγαθῶν μετουσίας, ἡνωμένως μὲν διακρίνεται, πληθύνεται δὲ ἑνικῶς καὶ πολυπλασιάζεται τοῦ ἑνὸς ἀνεκφοιτήτως· καὶ μετά τινα, ταύτας ἡμεῖς τὰς κοινὰς καὶ ἡνωμένας τῆς ὅλης θεότητος διακρίσεις, εἴτ’ οὖν ἀγαθοπρεπεῖς προόδους, ὑμνῆσαι κατὰ τὸ δυνατὸν πειρασόμεθα. Δεικνὺς σαφῶς εἶναι καὶ ἑτέραν διάκρισιν ἐπὶ τοῦ θεοῦ, ἀλλ’ οὐ τὴν ὑποστατικὴν μόνην, ἣν τὴν ἑτέραν παρὰ τὴν ὑποστατικὴν διάκρισιν καὶ θεότητος διάκρισιν καλεῖ, ἡ γὰρ κατὰ τὰς ὑποστάσεις διάκρισις οὐ θεότητός ἐστι διάκρισις. Καὶ κατὰ μὲν τὰς θείας προόδους καὶ ἐνεργείας πληθύνεσθαι καὶ πολυπλασιάζεσθαι λέγει τὸν θεόν, καὶ τὴν αὐτὴν ἐνταῦθα πρόοδον καὶ προόδους εἶναι λέγει. Ἐχεῖ δὲ οὐ πολυπλασιάζεται τὸ θεῖον, ἄπαγε, οὐδὲ καθὰ θεὸς διακρίνεται, τριὰς γὰρ ἡμῖν ὑπάρχει ὁ θεός, ἀλλ’ οὐ τριπλοῦς. Δείκνυσι δὲ καὶ τὸ ἄκτιστον τούτων τῶν προόδων καὶ ἐνεργειῶν· θείας τε γὰρ αὐτὰς καλεῖ καὶ τῆς ὅλης φησὶ θεότητος εἶναι διακρίσεις, καὶ αὐτὴν ἑαυτὴν τὴν θεαρχίαν κατὰ τὰς θείας προόδους καὶ ἐνεργείας ταύτας πληθύνειν λέγει καὶ πολυπλασιάζειν, οὐκ ἔξωθέν τι προσλαμβάνουσαν – ἄπαγε. Ἀλλὰ καὶ ὑμνῆσαι τὰς προόδους ταύτας ἐπαγγέλλεται καὶ προστίθησι κατὰ τὸ δυνατόν, δεικνὺς καὶ ὑπερυμνήτους ταύτας οὔσας, ὁ τῶν θείων ὑμνῳδῶν ἐξοχώτατος οὗτος.
86. Ὁ αὐτὸς θεοφάντωρ, εἰπὼν ἀνωτέρω θείαν διάκρισιν εἶναι τὴν ἀγαθοπρεπῆ πρόοδον, ἐπάγει· ἡνωμέναι μέν εἰσι κατὰ τὴν θείαν διάκρισιν αἱ ἄσχετοι μεταδόσεις. Μεταδόσεις μὲν οὖν ἐνταῦθα συλλαβών, πάσας τὰς προόδους καὶ ἐνεργείας τοῦ θεοῦ ἐκάλεσε· προσέθηκε δὲ τὸ ἀσχέτους εἶναι ταύτας, ἵνα μή τις νομίσῃ ταύτας εἶναι τὰ ἀποτελέσματα, οἷον τὴν ἑκάστου τῶν ὄντων οὐσίαν ἢ τὴν ἐν τοῖς ζῶσιν αἰσθητὴν ζωὴν ἢ τὸν τοῖς λογικοῖς καὶ νοεροῖς ἐνόντα λόγον τε καὶ νοῦν. Πῶς γὰρ ἂν εἴη ταῦτ’ ἐν τῷ θεῷ καὶ ἄσχετα, κτιστά γε ὄντα; Πῶς δ’ αἱ τοῦ θεοῦ ἄσχετοι πρόοδοι καὶ μεταδόσεις κτίσματα, τῆς ἀσχέτου μεταδόσεως φυσικῶς ἐνούσης τῷ μεταδιδόντι, καθάπερ ἐπὶ τοῦ φωτὸς ὁρῶμεν;
87. Προϊὼν ὁ μέγας οὗτος, τὰς τοιαύτας προόδους καὶ ἐνεργείας τοῦ θεοῦ ἑτέροις τε ὀνόμασι θεοπρεπέσιν ἀνυμνεῖ καὶ μετοχὰς καὶ αὐτομετοχὰς καλεῖ· καὶ ὑπὲρ τὰ ὄντα εἶναι πολλαχοῦ τῶν λόγων δείκνυσι καὶ παραδείγματα τῶν ὄντων εἶναι ταύτας προϋφεστηκυίας ἐν θεῷ καθ’ ὑπερούσιον ἕνωσιν. Πῶς οὖν ἂν εἶεν αὗται κτίσματα; Ἐφεξῆς δὲ καὶ τί ταῦτα τὰ παραδείγματα διδάσκων ἐπιφέρει παραδείγματα δέ φαμεν εἶναι τοὺς ἐν θεῷ τῶν ὄντων οὐσιοποιοὺς καὶ ἑνιαίως προϋφεστῶτας λόγους, οὖς ἡ θεολογία προορισμοὺς καλεῖ καὶ θεῖα καὶ ἀγαθὰ θελήματα, τῶν ὄντων ἀφοριστικὰ καὶ ποιητικά, καθ’ οὖς ὁ ὑπερούσιος τὰ ὄντα πάντα καὶ προώρισε καὶ παρήγαγε. Πῶς οὖν οἱ προορισμοὶ καὶ τὰ ποιητικὰ τῶν ὄντων θεῖα θελήματα κτιστά; Πῶς δ’ οὐ φανεροὶ τυγχάνουσιν ὄντες, τὴν τοῦ θεοῦ πρόνοιαν εἰς κτίσμα κατασπῶντες, οἱ τὰς προόδους ταύτας καὶ ἐνεργείας τιθέμενοι κτιστάς; Ἡ γὰρ οὐσιοποιὸς καὶ ζωοποιὸς καὶ σοφοποιὸς καὶ ἁπλῶς ἡ ποιητικὴ καὶ συνεκτικὴ τῶν κτιστῶς ὄντων ἐνέργειά ἐστι τὰ θεῖα θελήματα καὶ αἱ θεῖαι αὗται μετοχαὶ καὶ δωρεαὶ τῆς πάντων αἰτίας ἀγαθότητος.
88. Ἡ μὲν οὖν τοῦ αὐτοεῖναι μετοχὴ κατ’ οὐδένα τρόπον οὐδενὸς μετέχει, ὡς καὶ ὁ μέγας Διονύσιός φησιν. Αἱ δ’ ἄλλαι μετοχαί, ᾗ μέν εἰσι μετοχαί τε καὶ ἀρχαὶ τῶν ὄντων μετέχουσι τὸ παράπαν οὐδενός· οὐδὲ γὰρ ἡ πρόνοια προνοίας, οὐδ’ ἡ ζωὴ ζωῆς μετείληχεν. ᾟ δ’ ἔχουσι τὸ εἶναι μετέχειν λέγονται τοῦ αὐτοεῖναι, ὡς χωρὶς αὐτοῦ μὴ οὖσαι μηδὲ μετεχόμεναι, καθάπερ οὐδ’ ἡ πρόγνωσις χωρὶς τῆς γνώσεως· διὸ καὶ ὡς αὐτομετοχαὶ οὐδαμῶς εἰσι κτισταί. Ταῦτ’ ἄρα καὶ κατὰ τὸν θεῖον Μάξιμον οὐδέποτε τοῦ εἶναι ἤρξαντο καὶ περὶ τὸν θεὸν οὐσιωδῶς θεωροῦνται καὶ οὐκ ἦν ὅτε οὐκ ἦσαν. Οἱ δὲ Βαρλααμίται τὴν αὐτοζωὴν καὶ αὐτοαγαθότητα καὶ τὰ τοιαῦτα δυσσεβῶς νομίζοντες κτιστά, ὅτι μετέχει τῆς τῶν ὄντων κοινῆς ἐπωνυμίας, οὐ συνορῶσιν, ὡς εἰ καὶ ὄντα λέγεται, ἀλλὰ καὶ ὑπὲρ τὰ ὄντα ἐστί, καθάπερ αὐτός φησιν ὁ μέγας Διονύσιος. Ῥᾳδίως δ’ ἂν οἱ διὰ τοῦτο τὰς αὐτομετοχὰς τοῖς κτίσμασι συντάττοντες καὶ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον ἡγήσαιντο κτιστόν, τοῦ μεγάλου Βασιλείου λέγοντος μετέχειν αὐτὸ τῶν θεοπρεπῶν ὀνομάτων.
89. Εἰ δέ τις φαίη μόνην τὴν αὐτοΰπαρξιν εἶναι μετοχήν, ὡς μόνην μὴ μετέχουσαν ἀλλὰ μετεχομένην μόνον, αἱ γὰρ ἄλλαι μετέχουσιν αὐτῆς, γνώτω μὴ συνετῶς διανοούμενος περὶ τῶν ἄλλων μετοχῶν. Τὰ γὰρ ζῶντα ἢ τὰ ἅγια ἢ τὰ ἀγαθὰ οὐ διὰ τὸ ἁπλῶς εἶναι καὶ τῆς αὐτοϋπάρξεως μετέχειν ζῇν λέγεται μεθέξει καὶ ἁγιάζεσθαι καὶ ἀγαθύνεσθαι, ἀλλὰ τῷ τῆς αὐτοζωῆς μετέχειν καὶ αὐτοαγιότητος καὶ αὐτοαγαθότητος. Ἡ δὲ αὐτοζωὴ καὶ τἄλλα τὰ τοιαῦτα οὐκ ἄλλης αὐτοζωῆς μεθέξει γίνεται αὐτοζωή. Διὸ καί, καθὸ αὐτοζωή, τῶν μετεχομένων ἀλλ’ οὐ τῶν μετεχόντων ἐστί. Τὸ δὲ μὴ μετέχον ζωῆς, ἀλλ’ αὐτὸ μετεχόμενον καὶ ζωοποιοῦν τὰ ζῶντα, πῶς ἂν εἴη κτίσμα; κἀπὶ τῶν ἄλλων μετοχῶν ὁμοίως.
90. Συμφθεγγέσθω νῦν ἡμῖν καὶ Μάξιμος ὁ θεῖος τὴν ποιητικὴν τῶν ὄντων πρόνοιαν τὰς προόδους εἶναι ταύτας τοῦ θεοῦ, γράφων ἐν σχολίοις· κοιναὶ δέ εἰσι τῆς τρισυποστάτου διακεκριμένης ἑνάδος αἱ δημιουργικαὶ πρόνοιαί τε καὶ ἀγαθότητες· τουτέστιν αἱ οὐσιώσεις, αἱ ζωώσεις, αἱ σοφοποιήσεις. Τῷ μὲν οὖν πολλὰς φάναι ταύτας καὶ διακεκριμένας, ἔδειξε μὴ τὴν οὐσίαν οὔσας ταύτας τοῦ θεοῦ, μία γὰρ αὕτη καὶ παντάπασιν ἀδιαίρετος. Ἐπεὶ δὲ καὶ κοινὰς ἔφη τῆς τρισυποστάτου διακεκριμένης ἑνάδος, οὐδὲ τὸν υἱὸν εἶναι καὶ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον παρέστησεν ἡμῖν, τούτων γὰρ οὐδὲν τῶν τριῶν ἐνέργεια κοινή. Τῷ δὲ μὴ μόνον προνοίας ταύτας φάναι καὶ ἀγαθότητας, ἀλλὰ καὶ δημιουργικάς, ἀκτίστους ὑπαρχούσας ἔδειξεν. Εἰ γὰρ μή, δεδημιουργημένον ἔσται τὸ δημιουργικόν οὐκοῦν ἑτέρῳ δημιουργικῷ, κἀκεῖνο πάλιν ἑτέρῳ δεδημιουργημένον ἔσται· καὶ πρὸς τῷ εἰς ἔσχατον τοῦτ’ ἐλαύνειν ἀτοπίας, οὐδ’ ἐπ’ ἄπειρον στήσεται βαδίζον. Αἱ τοῦ θεοῦ ἄρα πρόοδοι καὶ ἐνέργειαι ἄκτιστοί τέ εἰσι καὶ οὐσία τις τούτων οὐκ ἔστιν, ἀλλ’ οὐδὲ ὑπόστασις.
91. Ἐπεὶ δὲ καὶ πολυειδὲς ὑπέστησε τὸ πᾶν ὁ προαγωγεὺς καὶ κοσμήτωρ τοῦ παντὸς ἀνεικάστῳ ἀγαθότητος ὑπερβολῇ, τὰ μὲν εἶναι μόνον ἐθελήσας, τὰ δὲ πρὸς τῷ εἶναι κεκτῆσθαι καὶ ζωήν· καὶ τὰ μὲν νοερᾶς ταύτης εὐμοιρεῖν, τὰ δὲ μόνης ἀπολαύειν τῆς κατ’ αἴσθησιν· ἔστι δ’ ἃ καὶ μικτὴν ταύτην ἐξ ἀμφοτέρων ἐσχηκέναι, καὶ τῶν λογικὴν καὶ νοερὰν παρ’ αὐτοῦ λαβόντων τὴν ζωὴν τῇ πρὸς αὐτὸν ἐθελουσίῳ νεύσει τῆς αὐτοῦ ἑνώσεως ἐπιτυγχάνειν καὶ ζῇν οὕτω θείως καὶ ὑπερφυῶς, τῆς αὐτοῦ κατηξιωμένα θεουργοῦ χάριτος καὶ ἐνεργείας. Ἡ γὰρ αὐτοῦ θέλησις γένεσίς ἐστι τοῖς οὖσιν, ἢ προαγομένοις ἐκ μὴ ὄντος ἢ βελτιουμένοις καὶ τοῦτο διαφόρως· διὰ ταύτην τὴν ἐπὶ τὰ ὄντα τοῦ θεῖου θελήματος διαφορὰν ἡ μία ἐκείνη πρόνοια καὶ ἀγαθότης, ταὐτὸ δ’ εἰπεῖν, ἡ δι’ ἀγαθότητα πρὸς τὰ καταδεέστερα τοῦ θεοῦ ἐπιστροφή, πολλαὶ πρόνοιαί τε καὶ ἀγοθότητες καί εἰσι καὶ λέγονται παρὰ τῶν θεοσόφων θεολόγων, ἀμερίστως ἐν τοῖς μεριστοῖς μεριζόμεναι καὶ ποικιλλόμεναι· ὡς τὴν μὲν προγνωστικὴν τοῦ θεοῦ δύναμιν καλεῖσθαι, τὴν δὲ δημιουργικήν τε καὶ συνεκτικήν· τούτων δ’ αὖ κατὰ τὸν μέγαν Διονύσιον, τὰς μὲν οὐσιώσεις, τὰς δὲ ζωώσεις, τὰς δὲ σοφοποιήσεις. Ἑκάστη δὲ τούτων κοινή ἐστι τοῦ πατρὸς καὶ τοῦ υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος καὶ κατ’ αὐτὴν ἑκάστην τὴν περὶ ἡμᾶς ἀγαθὴν καὶ θείαν θέλησιν ὁ πατὴρ καὶ ὁ υἱὸς καὶ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιόν ἐστιν ἡ οὐσιοποιὸς καὶ ζωοποιὸς καὶ σοφοποιὸς ἐνέργειά τε καὶ δύναμις, ἃς καὶ ἀσχέτους μεταδόσεις καὶ ἀμειώτους προσείρηκε, τῶν κτιστῶν ὁμοῦ τε πάντων ἐξαίρων καὶ φυσικῶς ἐνεῖναι διδάσκων τῷ μεταδιδόντι.
92. Ὥσπερ ὁ ἥλιος ἀμειώτως τοῖς μετέχουσι μεταδιδοὺς θέρμης καὶ φωτὸς ἐμφύτους ταῦτ’ ἔχει καὶ οὐσιώδεις ἐνεργείας, οὕτω καὶ αἱ θεῖαι μεταδόσεις ἀμειώτως ἐνοῦσαι τῷ μεταδιδόντι φυσικαὶ καὶ οὐσιώδεις ἐνέργειαί εἰσιν αὐτοῦ, τοιγαροῦν καὶ ἄκτιστοι. Καθάπερ δὲ τοῦ μὲν ἡλιαχοῦ φωτὸς οὐδ’ ἴχνος ὑπολείπεται, τοῦ ἡλίου ὄντος ὑπὸ γῆν καὶ τοὺς ὑπὲρ γῆν ἐπιλιπόντος, οὐδ’ ἕνι τὸ τῆς αὐγῆς ταύτης ἀπολαῦον ὄμμα μὴ ἀνακεκρᾶσθαι πρὸς αὐτὴν καὶ δι’ αὐτῆς ἡνῶσθαι τῷ βλύζοντι τὸ φῶς· ἡ δ’ ἐκεῖθεν θέρμη καὶ ὅσα ἐξ αὐτῆς τελεῖται συμβαλλομένης πρὸς γένεσίν τε καὶ αὔξησιν τοῖς αἰσθητοῖς καὶ τὴν τῶν χυμῶν καὶ ποιοτήτων πολυειδῆ διαφορὰν οὐκ ἐπιλείπει ταῦτα, κἂν μὴ τὸ συναφὲς ἔχῃ διὰ τῆς ἀκτῖνος πρὸς τὸν ἥλιον· τὸν αὐτὸν τρόπον ὡς κατ’ ἀμυδρὰν ἐν αἰσθητοῖς εἰκόνα, τῶν ἐπιβαλλόντων μόνων τῷ ὑπερφυεῖ καὶ θειοτάτῳ φωτὶ τῆς θεοποιοῦ χάριτος εἰλικρινῶς μετέχειν καὶ δι’ αὐτῆς ἡνῶσθαι τῷ θεῷ. Τὰ δ’ ἄλλα πάντα τῆς δημιουργικῆς ἐνεργείας ἐστὶν ἀποτελέσματα, χάριτι μὲν ἐκ μὴ ὄντων προηγμένα, δηλονότι δωρεάν, οὐ κατηγλαϊσμένα δὲ τῇ χάριτι, ἥτις τῆς τοῦ θεοῦ λαμπρότητος ἐπώνυμόν ἐστιν.
93. Ἡ τοῦ θεοῦ λαμπρότης αὕτη καὶ θεοποιὸς ἐνέργεια, ἧς τὰ μετέχοντα θεοῦται, θεία τίς ἐστι χάρις, ἀλλ’ οὐχ ἡ φύσις τοῦ θεοῦ, οὐχ ὡς ἀποῦσα τῶν κεχαριτωμένων, κατὰ τὴν Ἀκινδύνου ληρώδη συκοφαντίαν, πανταχοῦ γὰρ ἡ φύσις τοῦ θεοῦ, ἀλλ’ ὡς οὐκ οὖσα μεθεκτή, μηδενὸς ὄντος κτιστοῦ, καθὰ προϋποδέδεικται, τοῦ δυνηθέντος ἂν μεταλαχεῖν αὐτῆς. Καὶ ἡ θεία γὰρ ἐνέργεια καὶ χάρις τοῦ πνεύματος, πανταχοῦ παροῦσα καὶ ἀχώριστος αὐτοῦ διατελοῦσα, τοῖς δι’ ἀκαθαρσίαν ἀνεπιτηδείοις πρὸς μετάληψιν ἀμέθεκτός ἐστιν ὥσπερ ἀποῦσα. Ὥσπερ, γάρ φησιν, αἱ τῶν προσώπων ἐμφάσεις οὐκ ἐν πάσαις ταῖς ὕλαις γίνονται, ἀλλ’ ἐν ταῖς λειότητά τινα καὶ διαφάνειαν κεκτημέναις, οὕτως οὐκ ἐν πάσαις ταῖς ψυχαῖς ἡ τοῦ πνεύματος ἐνέργεια, ἀλλ’ ἐν ταῖς μηδὲν σχολιὸν ἐχούσαις μηδὲ στραγγαλιῶδες· καὶ πάλιν, πᾶσι μὲν πάρεστι τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον, ἀλλὰ τοῖς μὲν καθαρεύουσι τῶν παθῶν τὴν ἰδίαν ἐμφαίνει δύναμιν, τοῖς δὲ τὸ ἡγεμονικὸν συγκεχυμένον ἔχουσιν ἀπὸ τῶν τῆς ἁμαρτίας σπίλων οὐκέτι.
94. Καθάπερ τὸ τοῦ ἡλίου φῶς τῆς ἀκτῖνος καὶ τῆς δι’ αὐτῆς χορηγουμένης θέρμης ἀχώριστόν ἐστιν, ἀλλὰ τῶν ἀπολαυόντων τοῖς ὀφθαλμοὺς μὴ κεκτημένοις ἀμέθεκτόν ἐστι τὸ φῶς, τῆς παρὰ τῆς ἀκτῖνος μόνης ἀντιλαμβανομένοις θέρμης· οὐ γάρ ἐστιν ὅλως ἀντίληψιν φωτὸς γενέσθαι τοῖς τῶν ὀμμάτων ἀμοιροῦσιν· οὕτω καὶ πολλῷ μᾶλλον οὐδενὶ τῶν τῆς θείας αἴγλης ἀπολαυόντων ἔσται μέθεξις τῆς οὐσίας τοῦ κτίσαντος· οὐ γάρ ἐστιν, οὐκ ἔστι τῶν κτισμάτων οὐδέν, ὃ δύναμιν ἴσχει δεκτικὴν τῆς τοῦ κτίσαντος φύσεως.
95. Συμμαρτυρείτω δὲ κἀνταῦθα νῦν ἡμῖν τὸ μήτε κτιστὴν μήτ’ οὐσίαν εἶναι τοῦ θεοῦ τὴν μετεχομένην ἐνέργειαν καὶ ὁ τοῦ Χριστοῦ βαπτιστὴς Ἰωάννης σὺν Ἰωάννῃ τῷ μᾶλλον τῶν ἄλλων πεφιλημένῳ τῷ Χριστῷ μαθητῶν καὶ τῷ χρυσῷ τὴν γλῶτταν Ἰωάννῃ. Ὁ μὲν ἱστορῶν τε καὶ συγγραφόμενος· ὁ δὲ τοῦ Χριστοῦ πρόδρομος καὶ βαπτιστὴς λέγων, οὐκ ἐκ μέτρου δίδοσθαι παρὰ θεοῦ πατρὸς τὸ πνεῦμα τῷ Χριστῷ ὁ δὲ χρυσορρήμων ἐξηγούμενος καὶ γράφων, ὅτι πνεῦμα ἐνταῦθα τὴν ἐνέργειαν λέγει· πάντες γὰρ ἡμεῖς μέτρῳ τὴν τοῦ πνεύματος ἐνέργειαν λαμβάνομεν· ἐκεῖνος δὲ ἀμέτρητον καὶ ὁλόκληρον ἔχει πᾶσαν τὴν ἐνέργειαν. Εἰ δὲ ἡ ἐνέργεια αὐτοῦ ἀμέτρητος, πολλῷ μᾶλλον ἡ οὐσία. Τῷ μὲν γὰρ εἰπεῖν πνεῦμα τὴν ἐνέργειαν, μᾶλλον δὲ αὐτὸ τὸ πνεῦμα τοῦ θεοῦ, ὡς ὁ βαπτιστὴς εἶπε, καὶ τῷ ἀμέτρητον εἶναι ταύτην, τὸ ἄκτιστον αὐτῆς παρέστησε· τῷ δὲ μέτρῳ ταύτην ἡμᾶς λαμβάνειν, τὴν πρὸς τὴν ἄκτιστον οὐσίαν τῆς ἀκτίστου ἐνεργείας διαφοράν. Οὐδεὶς γὰρ οὐδέποτε τὴν οὐσίαν τοῦ θεοῦ λαμβάνει, ἀλλ’ οὐδ’ εἰ πάντας ὁμοῦ συλλαβὼν εἴποις καὶ ταῦτα μεριστῶς κατὰ λόγον τῆς ἑαυτοῦ καθάρσεως ἕκαστος. Προϊὼν δὲ ὁ Χρυσόστομος πατὴρ καὶ ἑτέραν διαφορὰν δείκνυσι τῆς ἀκτίστου οὐσίας πρὸς τὴν ἄκτιστον ἐνέργειαν· εἰ δὲ ἡ ἐνέργεια, λέγων, τοῦ πνεύματος ἀμέτρητος, πολλῷ μᾶλλον ἡ οὐσία.
96. Εἰ κατὰ τοὺς Ἀκινδύνου λήρους καὶ τοὺς κατ’ αὐτὸν φρονοῦντας μηδὲν διαφέρει τῆς θείας οὐσίας ἡ θεία ἐνέργεια, καὶ τὸ ποιεῖν, ὃ τῆς ἐνεργείας ἐστί, κατ’ οὐδὲν διοίσει τοῦ γεννᾶν καὶ ἐκπορεύειν, ἃ τῆς οὐσίας ἐστίν. Εἰ δὲ τὸ ποιεῖν τοῦ γεννᾶν καὶ ἐκπορεύειν οὐ διενήνοχε, καὶ τὰ ποιήματα κατ’ οὐδὲν διοίσει τοῦ γεννήματος καὶ τοῦ προβλήματος. Εἰ δὲ τοῦθ’ οὕτως ἔχει κατ’ αὐτούς, ὅ τε τοῦ θεοῦ υἱὸς καὶ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον κατ’ οὐδὲν διοίσει τῶν κτισμάτων καὶ τὰ κτίσματα πάντ’ ἔσται τοῦ θεοῦ καὶ πατρὸς γεννήματά τε καὶ προβλήματα καὶ θεοποιηθήσεται ἡ κτίσις καὶ ὁ θεὸς συντετάξεται τοῖς κτίσμασι. Διὰ τοῦτο ὁ θεῖος Κύριλλος τὴν διαφορὰν ἐπιδεικνὺς τῆς τοῦ θεοῦ οὐσίας τε καὶ ἐνεργείας, τῆς μὲν θείας φύσεως εἶναι, φησί, τὸ γεννᾶν· τὸ δὲ ποιεῖν τῆς αὐτοῦ θείας ἐνεργείας. Καὶ προσαποφαίνεται σαφῶς λέγων· φύσις δὲ καὶ ἐνέργεια οὗ ταῦτόν.
97. Εἰ μηδὲν διαφέρει τῆς θείας ἐνεργείας ἡ θεία οὐσία, καὶ τὸ γεννᾶν καὶ ἐκπορεύειν οὐδὲν διοίσει τοῦ ποιεῖν. Ποιεῖ δὲ ὁ θεὸς καὶ πατὴρ δι’ υἱοῦ ἐν ἁγίῳ πνεύματι ὥστε καὶ γεννᾷ καὶ ἐκπορεύει, κατὰ τὴν Ἀκινδύνου δόξαν καὶ τῶν κατ’ αὐτόν, δι’ υἱοῦ ἐν ἁγίῳ πνεύματι.
98. Εἰ μηδὲν διαφέρει ἡ θεία οὐσία τῆς θείας ἐνεργείας, οὐδὲ τῆς θελήσεως διενήνοχε, καὶ ἔσται ὁ μόνος ἐκ τῆς οὐσίας τοῦ πατρὸς γεγεννημένος, καὶ ἐκ τῆς θελήσεως κατ’ αὐτούς, ὡς ἔοικε, πεποιημένος.
99. Εἰ μηδὲν διαφέρει τῆς θείας ἐνεργείας ἡ τοῦ θεοῦ οὐσία, μαρτυρεῖται δὲ παρὰ τῶν θεοφόρων καὶ ἐνεργείας πολλὰς ἔχειν ὁ θεός, ὡς καὶ δημιουργικὰς προνοίας εἶναι τούτου καὶ ἀγαθότητας, καθάπερ ἀνωτέρω δέδεικται, καὶ πολλὰς λοιπὸν οὐσίας ἔχει ὁ θεός· ὃ μηδείς ποτ’ εἶπεν ἢ ἐφρόνησε τοῦ χριστωνύμου γένους.
100. Εἰ μηδὲν διαφέρουσι τῆς θείας οὐσίας αἱ τοῦ θεοῦ ἐνέργειαι, οὐδὲ πρὸς ἀλλήλας ἕξουσι διαφοράν. Οὐκοῦν τῆς τοῦ θεοῦ προγνώσεως οὐδὲν διενήνοχεν ἡ θέλησις· ὥστ’ ἢ μὴ πάντα προγινώσκειν τὸν θεόν, οὐδὲ γὰρ πάντα θέλει τὰ γινόμενα, ἢ θελητὴν εἶναι καὶ τῶν πονηρῶν, ἐπειδὴ πάντα προγινώσκει· καὶ ἢ μὴ εἶναι πάντα προειδότα, ταὐτὸ δ’ εἰπεῖν, οὐδὲ θεόν· ἢ μὴ εἶναι ἀγαθόν, ταὐτὸ δ’ εἰπεῖν, οὐδὲ θεόν. Διαφέρει τοιγαροῦν τῆς θείας θελήσεως ἡ πρόγνωσις, οὐκοῦν καὶ τῆς θείας οὐσίας ἑκατέρα τούτων.
101. Εἰ μὴ πρὸς ἀλλήλας ἔχουσι διαφορὰν αἱ θεῖαι ἐνέργειαι, καὶ τὸ δημιουργεῖν λοιπὸν τοῦ προγινώσκειν οὐ διενήνοχεν. Ἐπεὶ οὖν ἤρξατό ποτε ὁ θεὸς δημιουργεῖν, καὶ προγινώσκειν ἤρξατο λοιπόν. Καὶ πῶς θεός, ὁ μὴ πρὸ αἰώνων τὰ πάντα προειδώς;
102. Εἰ μηδὲν διαφέρει τῆς θείας προγνώσεως ἡ τοῦ θεοῦ δημιουργικὴ ἐνέργεια, τῇ προγνώσει τοῦ θεοῦ σύνδρομα ἔσται τὰ δημιουργήματα· δημιουργούμενα ἀνάρχως, ὡς ἀνάρχως αὐτοῦ δημιουργοῦντος· ἐπεὶ καὶ ἀνάρχως αὐτός τε προγινώσκει καὶ τὰ προγινωσκόμενα ἀνάρχως προγινώσκεται. Καὶ πῶς θεός, τῶν ποιημάτων αὐτοῦ μηδαμῶς ὑστέρων ὄντων;
103. Εἰ μηδὲν διαφέρει τῆς τοῦ θεοῦ προγνώσεως ἡ δημιουργικὴ ἐνέργεια, οὐδὲ τὸ δημιουργεῖν ὑπόκειται θελήσει, ἐπεὶ μηδὲ ἡ πρόγνωσις· οὐδὲ τῷ θέλειν δημιουργεῖ θεός, ἀλλὰ τῷ πεφυκέναι μόνον. Καὶ πῶς θεός, ὁ θελήσεως δημιουργῶν χωρίς;
104. Ὁ Θεὸς αὐτὸς μέν ἐστιν ἐν ἑαυτῷ, ὡς τῶν τριῶν θείων ὑποστάσεων συμφυῶς καὶ ἀϊδίως ἐχομένων ἀλλήλων καὶ ἀφύρτως περιχωρουσῶν εἰς ἀλλήλας. Ἐν τῷ παντὶ δέ ἐστιν ὁ θεὸς καὶ τὸ πᾶν ἐν τῷ θεῷ, ὁ μὲν ὡς συνέχων, τὸ δὲ ὡς ὑπ’ αὐτοῦ συνεχόμενον. Οὐκοῦν καὶ τῆς συνεκτικῆς ἐνεργείας, ἀλλ’ οὐχὶ τῆς οὐσίας τὰ πάντα μετέχει τοῦ θεοῦ. Ταῦτ’ ἄρα καὶ οἱ θεολόγοι ἐνέργειάν φασι θεοῦ εἶναι, τὸ εἶναι τοῦτον πανταχοῦ.
105. Καὶ οἱ τῷ θεῷ εὐαρεστήσαντες καὶ τοῦ δι’ ὃ γεγόνασιν ἐπιτυχόντες, τουτέστι τῆς θεώσεως (εἰς τοῦτο γάρ φασι πεποίηκεν ἡμᾶς ὁ θεός, ἵνα κοινωνοὺς ποιήσῃ τῆς οἰκείας θεότητος, καὶ οἱ τοιοῦτοι τοίνυν ἐν τῷ θεῷ εἰσιν, ὡς ὑπ’ αὐτοῦ θεοποιούμενοι, καὶ ὁ θεὸς ἐν αὐτοῖς, ὡς θεοποιῶν αὐτούς ἐστιν. Οὐκοῦν καὶ αὐτοὶ τῆς θείας ἐνεργείας, εἰ καὶ τρόπον ἕτερον, ἀλλ’ οὐχὶ τῆς οὐσίας τοῦ θεοῦ μετέχουσι. Διὸ καὶ οἱ θεολόγοι τῆς θείας ἐνεργείας εἶναι ὄνομα τὴν θεότητά φασιν.
106. Ἡ ὑπερούσιος καὶ ὑπέρζωος καὶ ὑπέρθεος καὶ ὑπεράγαθος φύσις, ἧ ὑπεράγαθός ἐστι καὶ ὑπέρθεος καὶ τὰ τοιαῦτα, οὔτε λέγεται οὔτε νοεῖται οὔτε ὅλως πως θεωρεῖται διὰ τὸ πάντων ἐξῃρημένη καὶ ὑπεράγνωστος εἶναι καὶ τῶν ὑπερουρανίων νόων ὑπεριδρυμένη ἀπεριλήπτῳ δυνάμει καὶ πᾶσι πάντῃ ἄληπτός τε καὶ ἄρρητος αἰεί. Οὐδὲ γὰρ ὄνομά ἐστιν αὐτῆς κατὰ τὸν νῦν αἰῶνα ἢ κατὰ τὸν μέλλοντα ὀνομαζόμενον· οὐ λόγος ἐν ψυχῇ συνιστάμενος ἢ διὰ γλώττης προφερόμενος· οὐκ ἐπαφή τις καὶ μέθεξις αἰσθητὴ ἢ νοερά, ἀλλ’ οὐδὲ φαντασία ὅλως. Διὸ οἱ θεολόγοι πλησιαιτέραν αὐτῇ μᾶλλον τίθενται τὴν δι’ ἀποφάσεων τελεωτάτην ἀκαταληψίαν, ὡς πάντα ὅσα ἔστιν ἢ ὅλως λέγεται ὑπεροχικῶς ἀφαιρουμένην. Καὶ τοίνυν οὐδ’ οὐσίαν αὐτὴν ἢ φύσιν ὀνομάσαι θεμιτόν, ὀνομάζοντα κυρίως, ὅστις τῆς ὑπὲρ πᾶσαν ἀλήθειαν ἀληθείας ἐπιγνώμων. Ἐπεὶ δ’ αὖθις πάντων ἐστὶν αἰτία καὶ περὶ αὐτὴν πάντα καὶ αὐτῆς ἕνεκα καὶ αὐτή ἐστι πρὸ πάντων καὶ ἁπλῶς καὶ ἀπεριορίστως ἐν ἑαυτῇ ἅπαντα προείληφεν, ἐκ πάντων αὐτὴν ὀνομαστέον καταχρηστικῶς, ἀλλ’ οὐ κυρίως. Οὐκοῦν καὶ οὐσίαν αὐτὴν καὶ φύσιν προσρητέον, κυρίως δὲ τὴν οὐσιοποιὸν τοῦ θεοῦ πρόοδόν τε καὶ ἐνέργειαν· ταύτην γὰρ τὴν ὄντως οὖσαν τοῦ ὄντως ὄντος θεολογικὴν οὐσιωνυμίαν καὶ ὁ μέγας Διονύσιός φησιν.
107. Εὕροι τις ἂν τὴν τῆς φύσεως προσηγορίαν κἀπὶ τῶν φυσικῶς προσόντων τιθεμένην, ἐπί τε τῶν κτιστῶς ὄντων καὶ ἐπὶ τοῦ θεοῦ, ὡς καὶ ὁ τῶν Γρηγορίων θεολογικώτατός φησί που τῶν Ἐπῶν· ἥδε γὰρ ἄνακτος ἐμοῦ φύσις ὄλβον ὁπάζειν. Οὐδὲ γὰρ τὸ διδόναι φύσις ὁτῳοῦν, ἀλλὰ φυσικῶς τοῦτο πρόσεστι τῷ εὐεργετικῷ. Κἀπὶ τοῦ πυρὸς δὲ φαίη τις ἂν φύσιν ἔχειν ἀνωφερὲς εἶναι καὶ φῶς ἐνιέναι τοῖς ὁρῶσιν, ἀλλ’ οὐχ ἡ κίνησις αὐτῷ φύσις οὐδὲ τὸ ἐμποιεῖν ἁπλῶς, ἀλλ’ ἡ τῆς κινήσεως ἀρχή. Λέγεται τοιγαροῦν καὶ τὰ φυσικὰ φύσις, ὡς καὶ αὐτὸς ὁ μέγας Διονύσιος ἀλλαχοῦ φησι, φύσις, γράφων, τῷ ἀγαθῷ τὸ παράγειν καὶ σώζειν· δηλονότι φυσικῶς τοῦτο πρόσεστιν αὐτῷ. Καὶ τοίνυν ὅταν ἀκούσῃς τῶν πατέρων ἀμέθεκτον λεγόντων τὴν οὐσίαν τοῦ θεοῦ, ἐκείνην μοι νόει τὴν ἀνεκφοίτητόν τε καὶ ἀνέκφαντον. Ὅταν δ’ αὖθις μεθεκτήν, νόει μοι τὴν φυσικῶς προσοῦσαν τῷ θεῷ πρόοδον καὶ τὴν ἔκφανσιν καὶ τὴν ἐνέργειαν· καὶ οὕτω στέργων ἀμφότερα, ὁμόλογος ἔσῃ τοῖς πατράσιν.
108. Τὸ μέρος τῆς οὐσίας καὶ τὸ βραχύτατον πάσας ἔχει τὰς αὐτῆς δυνάμεις· ὡς καὶ ὁ σπινθὴρ λαμπρόν τε καὶ φωτιστικόν ἐστι, διακριτικόν τε καὶ καυστικὸν τῶν ἐγγιζόντων, αὐτοκίνητόν τε φύσει καὶ ἀνωφερές, καὶ ἁπλῶς ὅσα καὶ τὸ πῦρ, οὗ μόριόν ἐστι· καὶ ἡ σταγὼν τὰ πάντ’ ἔχει ὅσα καὶ τὸ ὕδωρ, οὗ ἐστι σταγών· καὶ ἡ βῶλος, ὅσα καὶ τὸ μέταλλον κέκκτηται, οὗπερ ἀπορρὼξ τυγχάνει. Τοιγαροῦν εἴπερ τῆς ἀνεκφάντου ἐκείνης οὐσίας τοῦ θεοῦ μετέχομεν, κἂν εἰ πάσης κἂν εἰ μορίου μετέχει τις αὐτῆς, παντοδύναμος ἔσται, καὶ οὕτω τῶν ὄντων ἕκαστον ἔσται παντοδύναμον· ὅ μηδὲ πάντες ἔχομεν ὁμοῦ, κἂν πᾶσαν τὴν κτίσιν συμπεριλαβὼν εἴπῃς. Τοῦτο δεικνὺς ὁ Παῦλος ἐκ περιουσίας καὶ αὐτοῖς τοῖς εὐμοιρηκόσι τῶν θεοποιῶν χαρισμάτων τοῦ πνεύματος οὐ πάνθ’ ἑκάστῳ προσεῖναι μαρτυρεῖ τὰ χαρίσματα τοῦ πνεύματος· ἀλλὰ τῷ μέν, φησί, δίδοται λόγος σοφίας, τῷ δὲ λόγος γνώσεως, ἄλλῳ δ’ ἄλλο τι κατὰ τὸ αὐτὸ πνεῦμα. Ὁ δὲ Χρυσόστομος πατήρ, φανερῶς προαναστέλλων τὴν Βαρλαὰμ καὶ Ἀκινδύνου πλάνην, οὗ πάντα τις ἔχει, φησίν, ἵνα μὴ φύσιν εἶναι τὴν χάριν νομίσῃ. Ἀλλ’ οὐδὲ κτιστὴν ἡγήσαιτό τις νοῦν ἔχων τὴν ἀντιδιαστελλομένην ὧδε χάριν τῆς θείας φύσεως, ὅτι τε θεοῦ φύσιν οὐκ ἄν ποτέ τις δείσειε μή τις τὸ κτίσμα νομίσῃ· καὶ ὅτι, εἰ καὶ διενήνοχε τῆς θείας φύσεως, οὐ διασπᾶται ταύτης ἡ τοῦ πνεύματος χάρις, ἐπισπᾶται δὲ μᾶλλον τοὺς ἠξιωμένους πρὸς τὴν συνάφειαν τοῦ θείου πνεύματος.
109. Ἡ οὐσία, παρ’ ὅσων ἐστὶ μετεχομένη, τοσαύτας καὶ τὰς ὑποστάσεις ἔχει καὶ γὰρ ὁπόσας ἂν λαμπάδας ἀνάψοι τις ἀπὸ τῆς μιᾶς, τοσαύτας καὶ τὰς ὑποστάσεις τοῦ πυρὸς ἐποίησε. Συμβαίνει τοίνυν, εἴπερ κατὰ τοὺς ἡμῖν ἀντικειμένους ἡ οὐσία τοῦ θεοῦ μετέχεται καὶ ταῦτα παρὰ πάντων, μηκέτι τρισυπόστατον εἶναι ταύτην, ἀλλὰ μυριοϋπόστατον. Τίς δὲ καὶ τῶν τοῖς θείοις δόγμασιν ἐντεθραμμένων οὐκ ἐπίσταται Μασσαλιανῶν εἶναι τουτὶ τὸ παραλήρημα; Τῆς οὐσίας τοῦ θεοῦ μετεσχηκέναι τοὺς εἰς ἄκρον τῆς κατ’ αὐτοὺς ἀρετῆς ἐληλακότας, ὧν τὴν βλασφημίαν οἱ κατὰ τὸν Ἀκίνδυνον καὶ ὑπερβαλέσθαι φιλοτιμούμενοι, οὐ τοὺς κατ’ ἀρετὴν μόνον διενεγκόντας τῶν ἀνθρώπων, ἀλλὰ καὶ ἁπλῶς ξύμπαντα τῆς θείας οὐσίας φασὶ μετέχειν ἀνουστάτῳ προφάσει τοῦ παρεῖναι ταύτην πανταχοῦ. Ὁ δὲ πολὺς ἐν θεολογίᾳ Γρηγόριος τὰς φρενοβλαβεῖς τούτων τε κἀκείνων δόξας πόρρωθεν ἀνασκευάζων, Χριστός, φησί, διὰ τὴν θεότητα χρίσις γὰρ αὕτη τῆς ἀνθρωπότητος, οὐκ ἐνεργείᾳ κατὰ τοὺς ἄλλους χριστοὺς ἁγιάζουσα, παρουσίᾳ δὲ ὅλου τοῦ χρίοντος. Καὶ οἱ θεόσοφοι δὲ πατέρες κοινῇ συνεληλυθότες ἀπεφήναντο, ἐνοικεῖν μὲν τὴν θεότητα τοῖς ὡς χρεὼν κεκαθαρμένοις, ἀλλ’ οὐχ ὡς ἔχει φύσεως. Οὔτε τοίνυν κατὰ τὴν οὐσίαν οὔτε καθ’ ὑπόστασίν τινα μέτοχός τις γίνεται θεοῦ· μερίζεται γὰρ τούτων ἑκάτερον οὐδ’ ὁπωσοῦν, οὐδὲ μεταδίδοται τὸ παράπαν οὐδενί. Διὸ καὶ πᾶσι παντάπασιν ἀχώρητος κατὰ ταῦτα ὁ θεός, εἰ καὶ πανταχοῦ κατὰ ταῦτα πάρεστιν. Ἡ δὲ κοινὴ τῆς τρισυποστάτου φύσεως ἐνέργειά τε καὶ δύναμις, διαφόρως μεριζομένη καὶ καταλλήλως τοῖς μετέχουσι, διὰ τοῦτο καὶ χωρητὴ γίνεται τοῖς κεχαριτωμένοις. Τὸ γὰρ πνεῦμα τὸ ἅγιον, κατὰ τὸν μέγαν φάναι Βασίλειον, οὐχ ἑνὶ μέτρῳ τοῖς ἀξίοις μετεχόμενόν ἐστιν, ἀλλὰ κατὰ ἀναλογίαν τῆς πίστεως διαιρεῖ τὴν ἐνέργειαν· ἁπλοῦν μὲν ὃν τῇ οὐσίᾳ, ποικίλον δὲ ταῖς δυνάμεσι.
110. Τὸ μετέχειν τινὸς λεγόμενον, μέρος ἔχει τοῦ μετεχομένου· κἂν γὰρ εἰ μὴ μέρους ἀλλὰ τοῦ παντὸς μετέχει, ἔχειν ἂν κυρίως λέγοιτ’ ἄν, ἀλλ’ οὐχὶ μετέχειν τούτου. Μεριστὸν ἄρα τὸ μετεχόμενόν ἐστιν, εἴπερ μέρους μετέχειν ἀνάγκη τὸ μετέχον. Ἡ δὲ οὐσία τοῦ θεοῦ παντάπασίν ἐστιν ἀμέριστος, οὐκοῦν καὶ παντάπασίν ἐστιν ἀμέθεκτος. Τὸ δὲ μερίζεσθαι τῆς θείας ἐνεργείας εἶναι, πολλαχοῦ τῶν λόγων ὁ Χρυσόστομος ἀποφαίνεται πατήρ· αὕτη τοιγαροῦν ἐστιν ἡ καὶ παρὰ τῶν ἠξιωμένων τῆς θεουργοῦ χάριτος μετεχομένη. Ἄκουσον οὖν αὐτοῦ πάλιν τοῦ τὴν γλῶτταν χρυσοῦ, προδηλότατα διδάσκοντος ἀμφότερα τό τε τὴν ἐνέργειαν, ἀλλ’ οὐ τὴν οὐσίαν εἶναι τὴν μετεχομένην, καὶ τὸ ταύτην εἶναι τὴν μεριζομένην ἀμερίστως τὴν καὶ μετεχομένην, ἀλλ’ οὐχὶ τὴν ἀμέθεκτον οὐσίαν, ἐξ ἧς ἡ θεία πρόεισιν ἐνέργεια. Προθεὶς γὰρ τὸ εὐαγγελικὸν ἐκεῖνο, ἐκ τοῦ πληρώματος αὐτοῦ ἡμεῖς πάντες ἐλάβομεν, εἰ γὰρ ἐπὶ τοῦ πυρός, φησίν, ἔνθα οὐσία ἐστὶ τὸ μεριζόμενον καὶ σῶμα, καὶ μερίζομεν καὶ οὗ μερίζομεν αὐτό, πόσῳ μᾶλλον ἐπὶ τῆς ἐνεργείας καὶ ἐνεργείας τῆς ἐξ ἀσωμάτου οὐσίας;
111. Ἔτι τό τινος μετέχον κατ’ οὐσίαν κοινὴν ἀνάγχη μετὰ τοῦ μετεχομένου τὴν οὐσίαν ἔχειν καὶ κατά τι τὴν αὐτήν. Τίς οὖν ποτ’ ἤκουσε μίαν εἶναι θεοῦ καὶ ἡμῶν κατά τι τὴν οὐσίαν; καὶ ταῦτα τοῦ μεγάλου Βασιλείου λέγοντος, αἱ μὲν ἐνέργειαι τοῦ θεοῦ πρὸς ἡμᾶς καταβαίνουσιν, ἡ δὲ οὐσία αὐτοῦ μένει ἀπρόσιτος· καὶ τοῦ θείου Μαξίμου φάσκοντος, πάντα ὅσα ὁ θεός, καὶ ὁ διὰ τῆς χάριτος τεθεωμένος ἔσται, χωρὶς τῆς κατ’ οὐσίαν ταυτότητος. Οὐκ ἄρα τῆς θείας οὐσίας ἔνεστι μετέχειν, οὐδ’ αὐτοὺς τοὺς διὰ τῆς θείας χάριτος τεθεωμένους· τῆς δὲ θείας ἐνεργείας ἔνεστι μετέχειν. Εἰς τοῦτο γάρ με φέρει τὸ μέτριον ἐνταῦθα φέγγος τῆς ἀληθείας, λαμπρότητα θεοῦ ἰδεῖν καὶ παθεῖν, φησὶν ὁ θεολόγος Γρηγόριος· καὶ ἡ λαμπρότης τοῦ θεοῦ ἡμῶν ἐφ’ ἡμᾶς, κατὰ τὸν ψαλμῳδὸν προφήτην· καὶ μίαν εἶναι θεοῦ καὶ τῶν ἁγίων τὴν ἐνέργειαν, ὁ τούτοις ἐναρίθμιος Μάξιμος γράφει διαρρήδην· καὶ ζώσας εἰκόνας εἶναι τούτους Χριστοῦ καὶ ταὐτὸ μᾶλλον αὐτῷ κατὰ τὴν χάριν ἢ ἀφομοίωμα.
112. Ὁ Θεὸς αὐτός ἐστιν ἐν ἑαυτῷ, τῶν τριῶν θείων ὑποστάσεων φυσικῶς, ὁλικῶς, ἀϊδίως καὶ ἀνεκφοιτήτως, ἅμα δὲ καὶ ἀφύρτως καὶ ἀσυγχύτως ἐχομένων ἀλλήλων καὶ περιχωρουσῶν εἰς ἀλλήλας, ὡς μίαν εἶναι τούτων καὶ τὴν ἐνέργειαν, ὅπερ ἐπ’ οὐδενὸς ἄν τις εὕροι τῶν κτιστῶν. Ὁμοία μὲν γὰρ ἐν τοῖς ὁμογενέσιν, ἀλλ’ ἑκάστης ὑποστάσεως καθ’ ἑαυτὴν ἐνεργούσης, ἰδία καὶ ἡ ἐνέργεια. Οὐκ ἔχει δὲ οὕτως ἐπὶ τῶν τριῶν ἐκείνων θείων καὶ προσκυνητῶν ὑποστάσεων· ὡς ἀληθῶς γὰρ μία ἐχεῖ καὶ ἡ αὐτή ἐστι, μία γὰρ ἡ τοῦ θείου βουλήματος κίνησις, ἐκ προκαταρκτικοῦ αἰτίου τοῦ πατρὸς ὁρμωμένη καὶ διὰ τοῦ υἱοῦ προϊοῦσα καὶ ἐν τῷ ἁγίῳ πνεύματι προφαινομένη. Καὶ τοῦτο δῆλον ἐκ τῶν ἀποτελεσμάτων, ἐντεῦθεν γὰρ πᾶσα φυσικὴ ἐνέργεια καθίσταται γνώριμος. Καὶ τοίνυν οὐχ ὥσπερ ὁμοία μέν, ἄλλη δὲ παρ’ ἄλλης χελιδόνος ἐκτελεῖται καλιά, καὶ ἄλλη παρ’ ἄλλου γραφέως καταγράφεται σελίς, κἂν ἐκ τῶν αὐτῶν στοιχείων ἧ, οὕτω καὶ ἐπὶ πατρὸς καὶ υἱοῦ καὶ ἁγίου πνεύματος ἴδιον ἀποτέλεσμα παρ’ ἑκάστης ὁρᾶται τῶν ὑποστάσεων, ἀλλὰ πᾶσα ἡ κτίσις τῶν τριῶν ἐστιν ἔργον ἕν. Καὶ ἀπὸ ταύτης μίαν καὶ τὴν αὐτὴν τῶν τριῶν προσκυνητῶν προσώπων, ἀλλ’ οὐκ ἀποτεταγμένην ἑκάστῳ καὶ ὁμοίαν νοεῖν ὑπὸ τῶν πατέρων μεμυήμεθα τὴν θείαν ἐνέργειαν.
113. Ἐπεὶ ἐν ἀλλήλοις ἀσυγχύτως τε καὶ ἀφύρτως ὁ πατὴρ καὶ ὁ υἱὸς καὶ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιόν εἰσιν, ὅθεν ἴσμεν μίαν εἶναι τούτων ἀκριβῶς τὴν κίνησιν καὶ τὴν ἐνέργειαν, ἣν ἔχει ὁ πατὴρ ἐν ἑαυτῷ ζωὴν ἢ δύναμιν, οὐχ ἕτερόν ἐστι παρὰ τὸν υἱόν, ὡς τὴν αὐτὴν ἐκείνῳ καὶ ζωὴν καὶ δύναμιν ἔχοντα· οὕτω δὴ καὶ ὁ υἱὸς καὶ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον. Οἱ δὲ νομίζοντες μηδὲν διαφέρειν τῆς θείας οὐσίας τὴν θείαν ἐνέργειαν, ἐπειδήπερ οὐκ ἄλλος, ἀλλ’ αὐτός ἐστιν ὁ θεὸς ἡ ζωὴ ἡμῶν καὶ αὐτός ἐστιν ὁ μὴ πρὸς ἕτερον, ἀλλὰ καθ’ ἑαυτὸν προαιώνιος ζωὴ ὑπάρχων, ἀσεβεῖς τέ εἰσι καὶ ἀμαθεῖς. Ἀμαθεῖς μέν, ἐπεὶ μήπω ἐδιδάχθησαν, ὅτι καὶ ἡ ἀνωτάτω τριὰς οὐχ ἕτερος, ἀλλ’ αὐτός ἐστιν ὁ θεός, καὶ ἡ ἀνωτάτω μονὰς οὐχ ἕτερος, ἀλλ’ αὐτός ἐστιν ὁ θεός· καὶ οὐδὲν ἐμποδίζει τοῦτο πρὸς τὸ διαφέρειν τῆς τριάδος τὴν μονάδα. Δυσσεβεῖς δέ, ὅτι δι’ ἀλλήλων ἀναιροῦσι καὶ τὴν οὐσίαν καὶ τὴν ἐνέργειαν· τὸ γὰρ πρὸς ἕτερον οὐκ ἔστιν οὐσία καὶ τὸ καθ’ ἑαυτὸ πρὸς ἕτερον οὐκ ἔστιν. Εἰ γοῦν ταῦτα μηδὲν διαφέρουσιν ἀλλήλων, δι’ ἀλλήλων ἀναιροῦνται· μᾶλλον δὲ τοὺς μηδὲν διαφέρειν ταῦτα λέγοντας τοῦ καταλόγου τῶν θεοσεβῶν ἐξαίρουσιν.
114. Ἀλλ’ ἡμεῖς καὶ ζωὴν ἡμῶν κατ’ αἰτίαν τε καὶ ἐνέργειαν ὁμολογοῦμεν εἶναι τὸν τοῦ θεοῦ υἱὸν καὶ ζωὴν εἶναι τοῦτον αὐτὸν καθ’ ἑαυτὸν ἀσχέτως τε καὶ ἀπολελυμένως πάντῃ, καὶ ἀκτίστως ἔχειν τοῦτον ἀμφότερά φαμεν, ὡς δ’ αὔτως καὶ τὸν πατέρα καὶ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον. Οὐκοῦν καὶ ἡ ζωὴ ἡμῶν αὕτη, παρ’ ἧς ὡς αἰτίας τῶν ζώντων ζωοποιούμεθα, οὐδὲν ἄλλο παρὰ τὸν πατέρα καὶ τὸν υἱὸν καὶ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιόν ἐστι· κατ’ αἰτίαν γὰρ ὁ τρισυπόστατος ἡμῶν θεὸς ἡμῶν λέγεται ζωή, καὶ ἡ μὴ κατ’ αἰτίαν μηδὲ πρὸς ἕτερον, ἀλλ’ ἀσχέτως καὶ καθ’ ἑαυτὴν θεολογουμένη θεία ζωὴ οὐδὲν ἕτερον παρὰ τὸν πατέρα, ἀλλὰ δὴ καὶ τὸν υἱὸν καὶ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιόν ἐστιν. Οὐδαμῶς δὲ τὰ τοιαῦτα προσίσταται τοῖς ἄκτιστον εἶναι τὸν θεὸν δοξάζουσι μὴ κατὰ τὴν οὐσίαν μόνον καὶ τὰς ὑποστάσεις, ἀλλὰ καὶ κατὰ τὴν κοινὴν τῶν τριῶν θείαν ἐνέργειαν. Ἕνα γὰρ θεὸν ἐν τρισὶν ὑποστάσεσι θεολογοῦμεν, μίαν ἔχοντα τὴν οὐσίαν καὶ τὴν δύναμιν καὶ τὴν ἐνέργειαν καὶ ὅσα ἄλλα περὶ τὴν οὐσίαν θεωρεῖται, ἃ καὶ ἄθροισμα καὶ πλήρωμα λέγεται θεότητος κατὰ τὴν γραφήν, καθ’ ἑκάστην τῶν ἁγίων τριῶν ὑποστάσεων ἐπίσης θεωρούμενα καὶ θεολογούμενα.
115. Οἱ τὴν θείαν ταύτην ἀθετοῦντες ἐνέργειαν καὶ νῦν μὲν κτιστὴν εἶναι λέγοντες, νῦν δὲ τῆς θείας οὐσίας μηδαμῶς διαφέρουσαν, ἄλλοτ’ αὖθις ἑτέραν καινοτομοῦντες δυσσέβειαν, μόνην ἄκτιστον ἐνέργειαν τὸν τοῦ πατρὸς μονογενῆ δογματίζουσι· καὶ ταύτην δὴ βουλόμενοι τὴν δόξαν συνιστᾶν, κἀκεῖνα τοῦ σεπτοῦ Κυρίλλου προβάλλονται· ζωή, ἣν ὁ πατὴρ ἔχει ἐν ἑαυτῷ, οὐχ ἑτέρα τίς ἐστι παρὰ τὸν υἱόν· καὶ ὅτι ἡ ἐν υἱῷ ζωὴ οὐχ ἑτέρα τίς ἐστι παρὰ τὸν πατέρα, καὶ ἀληθεύει ὁ λέγων, «ἐγὼ ἐν τῷ πατρὶ καὶ ὁ πατὴρ ἐν ἐμοί». Ἡμεῖς δ’ ὡς ἐν ἐπιτόμῳ, κατὰ τὸ ἐγχωροῦν, ὑποδείξομεν τὴν ἐν τοῖς ῥητοῖς τούτοις τοῦ ἁγίου διάνοιαν καὶ τὸ δυσσεβὲς τῶν ἐξ ἀδιακρίτου ζόφου πρὸς ἡμᾶς ἀντιλεγόντων ἀπελέγξομεν. Τοῖς γὰρ τὸν υἱὸν οὐκ ἀνόμοιον μόνον τῷ πατρί, ἀλλὰ καὶ μετὰ τὸν πατέρα λέγουσι κακῶς, ὡς οὐ κατὰ φύσιν, ἀλλ’ ἐπείσακτον καὶ κατὰ μετοχὴν καὶ προσθήχην ἔχοντα τὸ ζῇν καὶ τὴν ζωήν, καὶ ὡς λαμβάνοντα καὶ δεχόμενον ταύτην παρὰ τοῦ πατρός, κατὰ τὸ γεγραμμένον· ὥσπερ ὁ πατὴρ ἔχει ζωὴν ἐν ἑαυτῷ, οὕτως ἔδωκε καὶ τῷ υἱῷ ζωὴν ἔχειν ἐν ἑαυτῷ· τοῖς οὖν τὸ εὐαγγελικὸν τοῦτο νοοῦσιν οὕτω δυσσεβῶς ἀντιλέγων ὁ θεῖος Κύριλλος· ἐπεὶ ζωὴ μὲν ὁ θεὸς καὶ κατὰ τὴν ἐνέργειαν λέγεται, ὡς ζωοποιῶν τὰ ζῶντα· αὐτὸς γάρ ἐστιν ἡ ζωὴ τῶν κατὰ φύσιν ζώντων, ὡς τῆς φύσεως κτίστης, ἀλλὰ καὶ τῶν θείως ζώντων, ὡς χορηγὸς τῆς χάριτος. Λέγεται δὲ καὶ ζωὴ αὐτὸς καθ’ ἑαυτόν, οὗ πρὸς ἕτερον, ἀλλ’ ἀφέτως τε καὶ ἀπολελυμένως πάντῃ. Θέλων ὁ θεῖος Κύριλλος δεῖξαι ὅτι καθ’ ἑκάτερον τούτων οὐδὲν ὁ υἱὸς διαφέρει τοῦ πατρὸς καὶ ὅτι τὸ παρὰ τοῦ πατρὸς δέχεσθαί τι τὸν υἱὸν οὐ μετὰ τὸν πατέρα δείκνυσιν, οὐδὲ χρόνῳ δευτερεύοντα κατ’ οὐσίαν τὸν υἱόν, πρὸς πολλοῖς ἑτέροις καὶ τοῦτό φησιν· οὐκ ἐν τῷ δέχεσθαί τι τὸ εἶναι ἔχει, ἀλλ’ ὃν δέχεταί τι. Καὶ συμπεραίνων ἐπάγει· οὐκοῦν οὗ τὸ λαβεῖν τι παρὰ τοῦ πατρὸς ἀναγκάσει δεύτερον εἶναι τῷ χρόνῳ κατ’ οὐσίαν τὸν υἱόν· τὴν ζωὴν ἐνταῦθα, ἣν ἔχει ὁ πατὴρ καὶ ἣν ὁ υἱὸς παρὰ πατρὸς λαμβάνει, μὴ εἶναι τὴν οὐσίαν ἐκδεχόμενος.
116. Ἔτι δεικνὺς ὁ θεῖος Κύριλλος, ὡς εἰ καὶ πρὸς τὰ ζῶντα λέγεται ζωὴ κατ’ ἐνέργειαν ὁ τοῦ θεοῦ υἱός, ὡς ζωοποιῶν αὐτὰ καὶ ζωὴ καλούμενος αὐτῶν, οὐδὲ κατὰ τοῦτό ἐστιν ἀνόμοιος τῷ πατρί, ἀλλὰ κατὰ φύσιν ἔχει τὸ ζωὴ τούτων εἶναι καὶ ζωοποιεῖν αὐτὰ καθὰ καὶ ὁ πατήρ, γράφει προϊών· εἰ μὴ ζωὴ κατὰ φύσιν ἐστὶν ὁ υἱός, πῶς ἐπαληθεύσει λέγων· «ὁ πιστεύων εἰς ἐμὲ ἔχει ζωὴν αἰώνιον.» Kαὶ πάλιν, «τὰ πρόβατα τὰ ἐμὰ τῆς ἐμῆς ἀκούει φωνῆς, κἀγὼ δίδωμι αὐτοῖς ζωὴν αἰώνιον» καὶ μετά τινα, ὡς φύσει προσοῦσαν αὐτῷ τὴν ζωὴν καὶ οὐσιωδῶς ἐνυπάρχουσαν δώσειν τοῖς εἷς αὐτὸν πιστεύουσιν ἐπαγγέλλεται, πῶς οὖν ἐνδέχεται νοεῖν οὐκ ἔχοντα τὸν υἱὸν εἰληφέναι ταύτην παρὰ τοῦ πατρός; Ἐντρεπέσθωσαν τοίνυν οἱ φρενοβλαβῶς, ἡνίκ’ ἂν ἀκούσωσι φυσικῶς προσεῖναι τῷ θεῷ ζωήν, τὴν αὐτοῦ ταύτην εἶναι λέγοντες οὐσίαν· οὐ γὰρ τὴν αὐτοῦ οὐσίαν τοῖς πιστοῖς ἡμῖν παρέχει ὁ πατὴρ ἢ ὁ υἱὸς ἢ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον· ἄπαγε τῆς ἀσεβείας.
117. Καὶ διὰ τῶν ἑξῆς δ’ οὐχ ἧττον τοῖς τὰ τοῦ Βαρλαὰμ νοσοῦσιν ἀντιλέγων ὁ μέγας Κύριλλος· προελθών, φησίν, ὁ υἱὸς ἐκ τοῦ πατρός, πάντα τὰ αὐτοῦ κατὰ φύσιν ἐπάγεται· ἕν δὲ τῶν προσόντων τῷ πατρὶ καὶ ἡ ζωή. Τῷ γοῦν εἰπεῖν ἕν τῶν προσόντων τῷ πατρί, πολλὰ εἶναι τὰ προσόντα τούτῳ φανερῶς ἀπέδειξεν. Εἰ γοῦν ἡ ζωὴ αὕτη ἡ οὐσία τοῦ θεοῦ ἐστι, πολλὰς κατὰ τοὺς οὕτω φρονοῦντας οὐσίας ἔχει ὁ θεός. Πρός γε μὴν τῇ δυσσεβείᾳ καὶ ἀμαθίας ὑπερβολὴν οὐκ ἐλλείπει τὸ λέγειν τὸ ὃν καὶ τὸ προσὸν ταὐτόν, εἰ μὴ ἄρα κατά τι. Πολλῷ δ’ ἔτι μᾶλλον ἀνοητότερον κατὰ μηδὲν διαφέρειν λέγειν τὸ ὃν καὶ τὰ προσόντα, ταὐτὸ δ’ εἰπεῖν, τὸ ἕν καὶ τὰ πλείω τοῦ ἑνός. Ἀδύνατον γὰρ πάντῃ τε καὶ πάντως καὶ ἀλόγιστον ἕν εἶναί τι καὶ πλείω κατὰ τὸ αὐτό.
118. Ὁ μὲν οὖν θεῖος Κύριλλος, καὶ ἀπὸ τοῦ εἰπεῖν ἕν τῶν προσόντων τῷ πατρὶ καὶ ἡ ζωή, παρέστησεν ὅτι ζωὴν ἐνταῦθα οὐ τὴν οὐσίαν ὀνομάζει τοῦ θεοῦ. Φέρε δ’ ὅμως καὶ ἐπὶ λέξεως αὐτὸν προενέγκωμεν πολλὰ ταῦτα λέγοντα τὰ τῷ θεῷ προσόντα. Προϊὼν τοίνυν ἐπὶ τῆς αὐτῆς ὑποθέσεως, πολλά, φησί, προσεῖναι λέγεται τῷ πατρὶ πλεονεκτήματα, ἀλλ’ οὐ τούτων ἔσται γυμνὸς ὁ υἱός. Πῶς οὖν ἂν εἴη τὰ πολλὰ ταῦτα καὶ τῷ θεῷ προσόντα θεία οὐσία; Θέλων δὲ δεῖξαι καί τινα τῶν προσόντων τούτων πλεονεκτημάτων τῷ πατρί, προήγαγε τὸν Παῦλον λέγοντα· ἀφθάρτῳ, ἀοράτῳ, μόνῳ σοφῷ θεῷ· ὅθεν ἔτι δείκνυται μᾶλλον, ὡς οὐδὲν τῶν προσόντων τῷ θεῷ οὐσία ἐστί. Πῶς γὰρ ἂν εἴη τὸ ἄφθαρτον καὶ τὸ ἀόρατον καὶ ἁπλῶς πάντα τὰ ἀφαιρεματικὰ ἢ καὶ τὰ ἀποφατικά, ὁμοῦ τε ἢ χωρὶς ἕκαστον, οὐσία; Οὐδεμία γὰρ οὐσία, ὅτι μὴ τόδε ἢ τάδε ἐστί. Τούτοις δὲ καὶ τὰ προσόντα τῷ θεῷ καταφατικῶς συνταττόμενα παρὰ τῶν θεολόγων, δείκνυται μηδὲν αὐτῶν δηλοῦν τὴν οὐσίαν τοῦ θεοῦ, εἰ καὶ πᾶσι τοῖς τούτων ὀνόμασιν, ὡς παντάπασιν ἀνωνύμου τῆς ὑπερουσιότητος ἐκείνης οὔσης, ἐπ’ αὐτῆς ἡνίκ’ ἂν δέῃ χρώμεθα.
119. Τὰ προσόντα, ἐξ ἀνάγκης ζητεῖται τίνι πρόσεστι. Καὶ εἰ μηδενί, οὐδὲ προσόντα ἐστίν· οὐκοῦν οὐ προσόντα τὰ προσόντα ἐστίν. Εἰ δ’ ἑνί τινι πρόσεστι τὰ προσόντα, τοῦτο δέ ἐστιν ἡ οὐσία, μηδὲν δ’ αὕτη πάντῃ κατ’ αὐτοὺς διαφέρει ἑκάστου τε καὶ ὁμοῦ πάντων τῶν προσόντων, τὰ δὲ προσόντα πολλά, ἡ μία οὐσία ἐκείνη πολλαὶ ἔσονται οὐσίαι καὶ τὸ ἕν ἐκεῖνο κατ’ οὐσίαν πολλὰ ἔσται κατὰ τὴν οὐσίαν καὶ πολλὰς οὐκοῦν οὐσίας ἔχει. Εἰ δὲ καὶ ἕν ἐστι καὶ πολλὰς οὐσίας ἔχει, σύνθετόν ἐστι κατὰ πᾶσαν ἀνάγκην. Τούτων οὖν τῶν ἐπὶ τοσοῦτο δυσσεβῶν ἀγνοημάτων, ὁ θεῖος Κύριλλος ἐξαιρούμενος τοὺς πειθομένους, ἐν αὐτοῖς τοῖς Θησαυροῖς φησιν· εἰ ὅπερ ἂν ὑπάρχῃ μόνῳ τῷ θεῷ, τοῦτο πάντως αὐτοῦ ἔσται καὶ οὐσία, ἐκ πολλῶν ἡμῖν οὐσιῶν συγκείσεται· πολλὰ γάρ ἐστιν, ἃ μόνῳ μὲν αὐτῷ κατὰ φύσιν ὑπάρχει, ἑτέρῳ δὲ τῶν ὄντων οὐδενί· καὶ γὰρ βασιλεὺς καὶ κύριος καὶ ἄφθαρτος καὶ ἀόρατος, καὶ πρὸς τούτοις ἕτερα μυρία περὶ αὐτοῦ λέγουσιν αἱ θεῖαι γραφαί. Εἰ τοίνυν ἕκαστον τῶν αὐτῷ προσόντων ἐν οὐσίας τάξει κείσεται, πῶς οὐκ ἔσται σύνθετος ὁ ἁπλοῦς; Ὅπερ ἐστὶν ἐννοεῖν ἀτοπώτατον.
120. Παραστήσας διὰ πολλῶν ὁ σοφὸς τὰ θεῖα Κύριλλος, ὡς εἰ καὶ ζωή ἐστι καὶ ζωὴν ἔχειν λέγεται κατ’ ἐνέργειαν ὁ υἱός, ὡς ζωοποιῶν ἡμᾶς καὶ ζωὴ τῶν ζώντων ὥν, οὐκ ἔστιν ἀνόμοιος καὶ κατὰ τοῦτο τῷ πατρί, καὶ οὗτος γὰρ ζωοποιεῖ· θέλων προσαποδεῖξαι, ὡς καὶ εἰ μὴ πρὸς ἕτερόν τι, ἀλλ’ ἀφέτως πάντῃ καὶ ἀπολύτως ζωὴ καὶ ζωὴν ἔχειν λέγεται ὁ υἱός, ἀλλ’ οὐδ’ οὕτως ἀνόμοιός ἐστι τῷ πατρὶ κατὰ τὴν ζωήν· ἐπειδήπερ ἡνίκα μὴ ζωὴν ἡμῶν ὡς ἡμᾶς ζωοποιοῦντα τὸν θεὸν λέγομεν, ἀλλ’ ἀφέτως πάντῃ καὶ ἀπολελυμένως, τηνικαῦτα τὴν οὐσίαν αὐτοῦ καλοῦμεν ἀπὸ τῆς κατὰ φύσιν αὐτῷ προσούσης ἐνεργείας, ὥσπερ καὶ σοφίαν καὶ ἀγαθότητα καὶ τἄλλα πάντα. Τοῦτο τοίνυν θέλων ἀποδεῖξαί φησιν, ὡς ὅταν οὕτως λέγωμεν ζωὴν ἔχειν ἐν ἑαυτῷ τὸν πατέρα, ζωὴν τότε καλοῦμεν τὸν υἱόν, ἕτερον τοῦ πατρὸς ὄντα κατὰ μόνην τὴν ὑπόστασιν, ἀλλὰ οὐχὶ κατὰ τὴν ζωήν. Διὸ οὐδὲ σύνθεσίς τις καὶ διπλόη περὶ αὐτὸν νοεῖται. Καὶ ὅτε πάλιν ζωὴν ἐν ἑαυτῷ φαμεν ἔχειν τὸν υἱόν, τὴν ἀπολελυμένως νοουμένην ἐκείνην, ζωὴν καλοῦμεν τὸν πατέρα· ζωὴ γὰρ ὧν οὗ πρὸς ἕτερον, ἀλλ’ ἀφέτως αὐτὸς καθ’ ἑαυτόν, ὁ πατὴρ καὶ ὁ υἱὸς ἐν ἀλλήλοις εἰσίν. αὐτὸς γὰρ εἴρηκεν, «ἐγὼ ἐν τῷ πατρὶ καὶ ὁ πατὴρ ἐν ἐμοί.» Τὰ τοιαῦτα τοίνυν ὁ θεῖος τίθησι Κύριλλος, ἕτερόν πως καὶ οὐχ ἕτερον δεικνὺς παρὰ τὸν πατέρα τὴν ἐν αὐτῷ ζωήν, ἤγουν τὸν υἱόν. Οἱ δ’ ὡς μηδαμῶς ἕτερον ὄντα παρ’ αὐτὸν καὶ τὴν αὐτὴν κατὰ πάντα τῷ πατρὶ λέγοντες τὴν ἐν αὐτῷ ζωήν, ὡς μηδὲν διαφέρουσαν τὰ τοιαῦτα προβαλλόμενοι καὶ ταύτην εἶναι διαβεβαιούμενοι τὸν τοῦ πατρὸς μονογενῆ, οὐ τοῖς τοῦ σεπτοῦ Κυρίλλου, ἀλλὰ τοῖς τοῦ Σαβελλίου κατὰ πᾶσαν ἀνάγκην συνίστανται δόγμασιν.
121. Ἀλλὰ καὶ τὸ τὸν θεῖον Κύριλλον καθ’ ἑαυτοῦ προάγειν τοὺς κατὰ τὸν Βαρλαὰμ καὶ τὸν Ἀκίνδυνον, πῶς οὐ τῆς μεγίστης καταδίκης αὐτοῖς πρόξενον; Τὸ γὰρ νῦν μὲν τοῦτο, νῦν δ’ ἐκεῖνο λέγειν, ἀμφοτέρων ὄντων ἀληθῶν, παντός ἐστι θεολογοῦντος εὐσεβῶς· τὸ δὲ τἀναντία λέγειν ἑαυτῷ, οὐδενὸς τῶν νοῦν ἐχόντων. Πῶς οὖν ὁ καλῶς εἰπὼν ζωὴν ἔχειν κατὰ φύσιν τὸν υἱόν, ἣν δίδωσι τοῖς εἰς αὐτὸν πιστεύουσι, κἀντεῦθεν δείξας ὅτι μὴ μόνον ἡ οὐσία τοῦ θεοῦ, ἣν οὐδεὶς λαμβάνει, ἀλλὰ καὶ ἡ κατὰ φύσιν ἐνέργεια τούτου λέγεται ζωή, ἣν κατὰ χάριν ἔλαβον οἱ οὕτω παρ’ αὐτοῦ ζωοποιηθέντες· ὡς καὶ σώζειν δι’ ἑαυτῶν, ταὐτὸ δ’ εἰπεῖν καὶ ἀπαθανατίζειν κατὰ πνεῦμα τοὺς μὴ κατὰ πνεῦμα ζῶντας πρότερον, ἔστι δ’ οὖς καὶ τῶν κατά τι μέλος ἢ καὶ κατὰ πᾶν σῶμα νεκρῶν γεγονότων ἀνιστᾶν· πῶς ἂν οὖν ὁ καλῶς ταῦτα καὶ σαφῶς δείξας πρὸς ἀναίρεσιν ἔπειτα τῆς θείας ταύτης ἐνεργείας τὸ ζωὴν καλεῖσθαι τὴν οὐσίαν τοῦ θεοῦ προήνεγκε; καθάπερ οἱ νῦν τὰ τούτου βιαζόμενοι, μᾶλλον δὲ συκοφαντοῦντες, ἀνοήτως ἰσχυρίζονται.
122. Οὐχ ὁ τοῦ θεοῦ μονογενὴς μόνον, ἀλλὰ καὶ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον καλεῖται παρὰ τῶν ἁγίων ἐνέργειά τε καὶ δύναμις· ἀλλ’ ὡς τὰς αὐτὰς ἀπαραλλάκτως τῷ πατρὶ δυνάμεις ἔχοντα καὶ ἐνεργείας, ἐπεὶ καὶ δύναμις ὁ θεὸς λέγεται κατὰ τὸν μέγαν Διονύσιον, ὡς πᾶσαν δύναμιν ἐν ἑαυτῷ προέχων καὶ ὑπερέχων. Διὸ καὶ συνυπακουόμενον ἢ καὶ συνεκφωνούμενον ἔχει τούτων ἑκάτερον, ὅταν δύναμις ἢ ἐνέργεια καλῆται τὸ ἐνυπόστατον· καθάπερ καὶ ὁ τὰ πάντα μέγας Βασίλειος, δύναμις, φησίν, ἁγιαστικὴ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον, ἐνούσιος, ἐνύπαρκτος, ἐνυπόστατος. Τὰς δ’ ἐκ τοῦ πνεύματος πάσας ἐνεργείας οὐκ ἐνυποστάτους ὑπάρχειν κἀν τοῖς περὶ τοῦ πνεύματος ἀπεφήνατο δι’ οὗ καὶ τῶν κτισμάτων αὖθις δῆλός ἐστι ταύτας διαστείλας· ἐνυπόστατα γὰρ τὰ ἐκ τοῦ πνεύματος ὡς κτίσματα, πεποιωμένας γὰρ οὐσίας ὁ θεὸς ἐδημιούργησεν.
123. Ἡ ἀποφατικὴ θεολογία οὐκ ἐναντιοῦται, οὐδὲ ἀναιρεῖ τὴν καταφατικήν, ἀλλὰ δείκνυσι τὰ καταφατικῶς ἐπὶ θεοῦ λεγόμενα, ἀληθῆ μὲν εἶναι καὶ εὐσεβῶς λέγεσθαι, οὐ καθ’ ἡμᾶς δὲ ταῦτ’ ἔχειν τὸν θεόν. Οἷον ἔχει ὁ θεὸς τὴν γνῶσιν τῶν ὄντων, ἔχομεν καὶ ἡμεῖς ἔστιν ὧν, ἀλλ’ ἡμεῖς μὲν ὡς ὄντων καὶ γενομένων, ὁ δὲ θεὸς οὐχ ὡς ὄντων ἢ γενομένων, ἐγίνωσκε γὰρ ταῦτ’ οὐδὲν ἧττον καὶ πρὶν γενέσεως αὐτῶν. Ὁ γοῦν εἰπὼν περὶ θεοῦ, ὅτι οὐ γινώσκει τὰ ὄντα ἧ ὄντα, οὐκ ἐναντιοῦται τῷ λέγοντι ὅτι γινώσκει ὁ θεὸς τὰ ὄντα καὶ ὄντα γινώσκει αὐτά. Ἔστι δὲ καταφατικὴ θεολογία, δύναμιν ἀποφατικῆς ἔχουσα θεολογίας· ὡς ὅταν εἴπῃ τις, πᾶσα γνῶσις κατά τινος ὑποκειμένου λέγεται, δηλονότι τοῦ γινωσκομένου· ἡ δὲ τοῦ θεοῦ γνῶσις κατ’ οὐδενὸς ὑποκειμένου λέγεται· αὐτὸ γὰρ ἐκεῖνό φησιν, ὡς ὁ θεὸς οὐ γινώσκει τὰ ὄντα ὄντα, καὶ τὴν τῶν ὄντων γνῶσιν οὐκ ἔχει, ὡς ἡμεῖς δηλονότι· τοῦτον γὰρ τὸν τρόπον καὶ τὸ μὴ εἶναι τὸν θεὸν καθ’ ὑπεροχὴν λέγεται. Ὁ δὲ τοῦτο λέγων εἰς τὸ δεῖξαι μὴ καλῶς λέγειν τοὺς λέγοντας εἶναι τὸν θεόν, φανερός ἐστι μὴ καθ’ ὑπεροχὴν χρώμενος τῇ ἀποφατικῇ θεολογίᾳ, ἀλλὰ κατ’ ἔλλειψιν, ὡς μηδαμῇ μηδαμῶς ὄντος τοῦ θεοῦ. Τοῦτο δὲ ἀσεβείας ἐστὶν ὑπερβολή, ὃ φεῦ πάσχουσιν οἱ διὰ τῆς ἀποφατικῆς θεολογίας ἐπιχειροῦντες ἀναιρεῖν ὡς ἔχει ὁ θεὸς καὶ οὐσίαν καὶ ἐνέργειαν ἄκτιστον. Ἡμεῖς δ’ ὡς μὴ ὑπ’ ἀλλήλων ἀναιρουμένας ἀμφοτέρας στέργομεν, βεβαιούμενοι μᾶλλον ὑφ’ ἑκατέρας εἰς τὴν εὐσεβῆ διάνοιαν.
124. Τὰς τῶν Βαρλααμιτῶν ἐρεσχελίας πάσας τελέως καθελεῖν καὶ πλατὺν λῆρον ἀποδεῖξαι, ἀποχρῶν εἶναι νομίζω καὶ βραχὺ ῥῆμα πατρικόν· ἄναρχον, γάρ φησι, καὶ ἀρχὴ καὶ τὸ μετὰ τῆς ἀρχῆς εἷς θεός· ἀλλ’ οὐχ ἡ ἀρχή, τῷ ἀρχὴ εἶναι, τοῦ ἀνάρχου διείργεται, οὗ γὰρ φύσις αὐτῷ ἡ ἀρχή, ὥσπερ οὐδ’ ἐκείνῳ τὸ ἄναρχον· περὶ γὰρ τὴν φύσιν, οὗ ταῦτα φύσις. Τί οὖν; Ὅτι μὴ φύσις, ἀλλὰ περὶ τὴν φύσιν ἡ ἀρχὴ καὶ τὸ ἄναρχον, κτιστὰ ταῦτ’ ἐρεῖ τις, εἰ μὴ μαίνοιτο; Τούτων δὲ ἀκτίστων ὄντων καὶ τῇ φύσει τοῦ θεοῦ προσόντων, σύνθετος παρὰ τοῦτο ὁ θεός; Οὐδαμῶς· οὐ γὰρ εἰ διενήνοχε τῆς θείας φύσεως. Ἀλλ’ εἰ φύσις μᾶλλον εἴη τὰ φυσικῶς προσόντα τῷ θεῷ, σύνθετον εἶναι τὸ θεῖον, πρὸς τοῖς ἄλλοις πατράσι καὶ ὁ μέγας διὰ πολλῶν διδάσκει Κύριλλος. Σὺ δέ μοι δίελθε τὰ τοῦ μεγάλου Βασιλείου καὶ τὰ τοῦ ἀδελφοῦ καὶ ἀδελφὰ φρονοῦντος τούτῳ πρὸς Εὐνόμιον, ἐκεῖ γὰρ εὑρήσεις ἐναργῶς Εὐνομίῳ συνάδοντας τοὺς κατὰ τὸν Βαρλαὰμ καὶ τὸν Ἀκίνδυνον καὶ τῶν πρὸς αὐτοὺς ἀντιρρήσεων ἕξεις διαρκῶς.
125. Διὰ τοὺς Εὐνομιανοὺς δοκοῦντας μὴ τὴν αὐτὴν πατρὸς εἶναι καὶ υἱοῦ οὐσίαν, ἐπειδὴ πᾶν τὸ περὶ θεοῦ λεγόμενον κατ’ οὐσίαν λέγεσθαι οἴονται, καὶ φιλονεικοῦσιν ὡς ἐπεὶ τὸ γεννᾶν καὶ γεννᾶσθαι διαφορά ἐστι, διὰ τοῦτο καὶ οὐσίας διαφόρους εἶναι· καὶ διὰ τοὺς Ἀκινδυνιανοὺς δοκοῦντας μὴ τὸν αὐτὸν θεὸν εἶναι τὸν ἔχοντα καὶ τὴν θείαν οὐσίαν καὶ τὴν θείαν ἐνέργειαν, ἐπειδὴ πᾶν τὸ περὶ θεοῦ λεγόμενον οὐσίαν εἶναι οἴονται, καὶ φιλονεικοῦσιν ὡς εἰ διαφορά τίς ἐστιν οὐσίας καὶ ἐνεργείας θείας, πολλοὺς καὶ διαφόρους εἶναι καὶ θεούς· δείκνυται μὴ πᾶν τὸ περὶ θεοῦ λεγόμενον κατ’ οὐσίαν λέγεσθαι, ἀλλὰ λέγεσθαι καὶ ἀναφορικῶς, τουτέστι πρός τι, ὅπερ αὐτὸς οὐκ ἔστιν· ὥσπερ ὁ πατὴρ λέγεται πρὸς τὸν υἱόν, οὐ γάρ ἐστι πατὴρ ὁ υἱός· καὶ κύριος πρὸς τὴν δουλεύουσαν κτίσιν, κυριεύει γὰρ ὁ θεὸς τῶν ἐν χρόνῳ καὶ ἐν αἰῶνι καὶ αὐτῶν τῶν αἰώνων τὸ δὲ κυριεύειν, ἄκτιστός ἐστιν ἐνέργεια θεοῦ, διαφέρουσα τῆς οὐσίας, ὡς πρὸς ἕτερόν τι λεγομένη, ὅπερ αὐτὸς οὐκ ἔστιν.
126. Οἱ Εὐνομιανοὶ πᾶν ὅπερ ἐπὶ θεοῦ λέγεται οὐσίαν εἶναι λέγουσιν, ἵνα τὴν ἀγεννησίαν οὐσίαν εἶναι δογματίσωσι καὶ τὸν υἱὸν ἐντεῦθεν, ὡς τοῦ πατρὸς διαφέροντα, εἰς κτίσμα, τό γε εἰς αὐτοὺς ἧκον, κατασπάσωσι· καὶ ἡ πρόφασις αὐτοῖς, ἵνα, φασί, μὴ δύο γένοιντο θεοί, ὅ τε πρῶτος ὡς ἀγέννητος καὶ ὁ δευτερεύων τούτου ὡς γεννητὸς ὑπάρχων. Κατὰ μίμησιν τούτων καὶ οἱ Ἀκινδυνιανοὶ πᾶν ὅπερ ἐπὶ θεοῦ λέγεται οὐσίαν εἶναι λέγουσιν, ἵνα τὴν μὴ χωριζομένην, διαφέρουσαν δὲ τῆς οὐσίας τοῦ θεοῦ ἐνέργειαν, ὡς ἐξ ἐκείνης οὖσαν, μετεχομένην μέντοι παρὰ τῶν ποιημάτων (πάντα, γάρ φησι, μετέχει προνοίας ἐκ τῆς παναιτίου θεότητος ἐκβλυζομένης), δυσσεβῶς εἰς κτίσμα κατασπάσωσι· καὶ ἡ πρόφασις αὐτοῖς, ἵνα, φασί, μὴ δύο γένοιντο θεότητες, ἥ τε ὑπὲρ ἐπωνυμίαν καὶ αἰτίαν καὶ μέθεξιν τρισυπόστατος οὐσία καὶ ἡ ἐξ αὐτῆς προερχομένη, μετεχομένη δὲ καὶ ὀνομαζομένη, τοῦ θεοῦ ἐνέργεια. Καὶ γὰρ οὐ συνορῶσιν, ὅτι καθάπερ ὁ θεὸς καὶ πατήρ, πατὴρ λέγεται πρὸς τὸν ἴδιον υἱὸν καὶ ἀκτίστως ἔχει τὸ πατὴρ εἶναι, εἰ καὶ μὴ οὐσίαν σημαίνει τὸ πατήρ, οὕτω καὶ τὴν ἐνέργειαν ἀκτίστως ἔχει ὁ θεός, εἰ καὶ διαφέρει τῆς οὐσίας ἡ ἐνέργεια. Καὶ ὅτε μίαν θεότητά φαμεν, πάντα ὅσα ἐστὶν ὁ θεός φαμεν, καὶ τὴν οὐσίαν καὶ τὴν ἐνέργειαν. ἐκεῖνοι τοιγαροῦν εἰσιν οἱ διχοτομοῦντες δυσσεβῶς τὴν μίαν τοῦ θεοῦ θεότητα εἰς κτιστὰ καὶ ἄκτιστα.
127. Συμβεβηκός ἐστι τὸ γινόμενον καὶ ἀπογινόμενον, ἀφ’ οὗ καὶ τὰ ἀχώριστα συμβεβηκότα συνορῶμεν. Ἔστι δέ πως συμβεβηκὸς καὶ τὸ φυσικῶς προσόν, ὡς αὐξόμενόν τε καὶ μειούμενον, καθάπερ ἐν τῇ λογικῇ ψυχῇ ἡ γνῶσις. Ἀλλ’ οὐδὲν τοιοῦτον ἐν τῷ θεῷ, ὅτι δὴ παντάπασιν ἀμετάβλητος μένει, δι’ ἣν αἰτίαν οὐδὲν αὐτῷ κατὰ συμβεβηκὸς λέγοιτ’ ἄν. Οὐ μὴν πᾶν ὅπερ ἐπὶ θεοῦ λέγεται οὐσίαν σημαίνει, λέγεται γὰρ καὶ τὸ πρός τι, ὅπερ ἀναφορικόν ἐστι καὶ ἀναφορᾶς πρὸς ἕτερον, ἀλλ’ οὐκ οὐσίας ἐστὶ δηλωτικόν. Τοιοῦτόν ἐστι καὶ ἡ θεία ἐνέργεια ἐπὶ θεοῦ, οὔτε γὰρ οὐσία ἐστὶν οὔτε συμβεβηκός, εἰ καὶ συμβεβηκός πώς ἐστι παρ’ ὧν καλεῖται θεολόγων, δευινύντων τοῦτο μόνον, ὅτι ἐστὶν ἐν τῷ θεῷ καὶ οὐσία οὐκ ἔστιν.
128. Ὅτι ἡ θεία ἐνέργεια, εἰ καὶ συμβεβηκός ἐστιν ὅπως λέγεται, ἀλλ’ ἐνθεωρεῖται τῷ θεῷ καὶ σύνθεσιν οὐκ ἐμποιεῖ, καὶ Γρηγόριος ὁ τῆς θεολογίας ἐπώνυμος, γράφων περὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος, ἡμᾶς διδάσκει. Τὸ πνεῦμα, γάρ φησι, τὸ ἅγιον ἢ τῶν καθ’ ἑαυτὸ ὑφεστηκότων ἐστὶν ἢ τῶν ἐν ἑτέρῳ θεωρουμένων· ὧν τὸ μὲν οὐσίαν καλοῦσιν οἱ περὶ ταῦτα δεινοί, τὸ δὲ συμβεβηκός. Εἰ γοῦν συμβέβηκεν, ἐνέργεια τοῦτ’ ἂν εἴη θεοῦ. Τί γὰρ ἕτερον, ἢ τίνος; Τοῦτο γάρ πως καὶ φεύγει σύνθεσιν. Τοῦτο λέγων φανερῶς, ὡς εἰ τῶν ἐν τῷ θεῷ θεωρουμένων ἐστί, διὸ καὶ οὐκ οὐσία, ἀλλὰ συμβεβηκός ἐστι καὶ πνεῦμα ὀνομάζεται, οὐδὲν ἕτερον εἶναι δυνατὸν εἰ μὴ ἐνέργειαν θεοῦ. Τοῦτο γὰρ ἐδήλωσεν εἰπών· τί γὰρ ἕτερον, ἢ τίνος; Προσκατασκευάζων δέ, πῶς οὐδὲν ἕτερον, οὐ ποιότητα, οὐ ποσότητα ἤ τι τῶν τοιούτων ἐνθεωρεῖσθαι τῷ θεῷ δυνατόν, ἀλλ’ ἐνέργειαν μόνην, ἐπιφέρει· τοῦτο γάρ πως καὶ φεύγει σύνθεσιν. Πῶς δὲ ἡ ἐνέργεια ἐνθεωρουμένη τῷ θεῷ φεύγει τὴν σύνθεσιν; Ἐπειδὴ μόνος ἀπαθεστάτην ἔχει τὴν ἐνέργειαν, ἐνεργῶν μόνον, ἀλλ’ οὐχὶ καὶ πάσχων κατ’ αὐτήν, οὐδὲ γινόμενος οὐδὲ ἀλλοιούμενος.
129. Ὅτι δὲ καὶ ἄκτιστον οὖσαν οἶδε ταύτην τὴν ἐνέργειαν ὁ θεολόγος, ἀνωτέρω μικρὸν αὐτὸς ἔδειξε, πρὸς τὸ κτίσμα ταύτην ἀντιδιαστείλας. Τῶν καθ’ ἡμᾶς, γάρ φησι, σοφῶν οἱ μὲν ἐνέργειαν τὸ πνεῦμα ὑπέλαβον, οἱ δὲ κτίσμα, οἱ δὲ θεόν. Θεὸν μὲν οὖν ἐνταῦθα τὴν ὑπόστασιν αὐτὴν λέγει· πρὸς δὲ τὸ κτίσμα ἀντιδιῃρημένην δείξας τὴν ἐνέργειαν, μὴ εἶναι κτίσμα σαφῶς ὑπέδειξεν. Ἀλλὰ καὶ μικρὸν προϊών, κίνησιν θεοῦ ταύτην εἶπεν εἶναι τὴν ἐνέργειαν. Πῶς οὖν οὐκ ἄκτιστος ἡ τοῦ θεοῦ κίνησις; Περὶ ἧς καὶ Δαμασχηνὸς ὁ θεοφόρος ἐν πεντηκοστῷ ἐνάτῳ κεφαλαίῳ γράφων· ἐνέργεια μέν ἐστι, φησίν, ἡ δραστικὴ καὶ οὐσιώδης τῆς φύσεως κίνησις· ἐνεργητικὸν δὲ ἡ φύσις, ἐξ ἧς ἡ ἐνέργεια πρόεισιν· ἐνέργημα δὲ τὸ τῆς ἐνεργείας ἀποτέλεσμα· ἐνεργῶν δὲ ὁ κεχρημένος τῇ ἐνεργείᾳ, ἤτοι ἡ ὑπόστασις.
130. Οἱ Ἀκινδυνιανοὶ ἐκ τοῦ τὸν θεολόγον ἐνταῦθα φάναι, εἰ δὲ ἐνέργεια, ἐνεργηθήσεται καὶ οὐκ ἐνεργήσει καὶ ὁμοῦ τῷ ἐνεργηθῆναι παύσεται, κτιστὴν ἐντεῦθεν ὑπενόησαν καὶ ἀπεφήναντο τὴν θείαν ταύτην ἐνέργειαν. Ἠγνόησαν γὰρ ὅτι τὸ ἐνεργεῖσθαι καὶ ἐπὶ τῶν ἀκτίστων λέγεται, ὡς καὶ ὁ θεολόγος οὗτος δείκνυσιν ἀλλαχοῦ γράφων· εἰ δὲ ἐνεργείας ὄνομα ὁ πατήρ, τοῦτο ἐνηργηκὼς ἂν εἴη τὸ ὁμοούσιον. Φησὶ δὲ καὶ ὁ Δαμασκηνὸς θεοφόρος, ἐν δεξιᾷ τοῦ πατρὸς ὁ Χριστὸς ἐκάθισε, θεϊκῶς ἐνεργῶν τὴν τῶν ὅλων πρόνοιαν. Ἀλλ’ οὐδὲ τὸ κατέπαυσε τῷ ἀκτίστῳ τῆς ἐνεργείας προσίσταται. Κατὰ γὰρ τὸ δημιουργεῖν ἄρχεται ὁ θεὸς καὶ παύεται, ὡς καὶ ὁ Μωϋσῆς φησιν, ὅτι κατέπαυσεν ὁ θεὸς ἀπὸ πάντων τῶν ἔργων ὧν ἤρξατο ποιῆσαι. Τὸ μέντοι δημιουργεῖν τοῦτο, καθ’ ὃ ἄρχεται ὁ θεὸς καὶ παύεται, φυσικὴ καὶ ἄκτιστός ἐστιν ἐνέργεια θεοῦ.
131. Ὁ θεῖος αὖθις Δαμασκηνός, μετὰ τὸ εἰπεῖν ὅτι ἐνέργειά ἐστιν ἡ δραστικὴ καὶ οὐσιώδης τῆς φύσεως κίνησις, θέλων δεῖξαι ὡς τὴν τοιαύτην ἐνέργειαν ὁ θεολόγος εἶπεν ἐνεργεῖσθαί τε καὶ παύεσθαι, προσεπήνεγκεν· ἱστέον, ὡς ἡ ἐνέργεια κίνησις ἐστι καὶ ἐνεργεῖται μᾶλλον ἢ ἐνεργεῖ, καθὼς φησιν ὁ θεολόγος Γρηγόριος ἐν τῷ περὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος λόγῳ· «εἰ δὲ ἐνέργειά ἐστιν, ἐνεργηθήσεται δηλονότι καὶ οὐκ ἐνεργήσει καὶ ὁμοῦ τῷ ἐνεργηθῆναι παύσεται.» Φανερὸν οὖν ὡς οἱ τὰ Βαρλαὰμ καὶ Ἀκινδύνου φρονοῦντες, κτιστὴν εἶναι δογματίζοντες, ἣν ἐνταῦθα Γρηγόριος ὁ θεολόγος εἴρηκεν ἐνέργειαν, αὐτὴν τὴν φυσικὴν καὶ οὐσιώδη τοῦ θεοῦ ἐνέργειαν, φρενοβλαβῶς εἰς κτίσμα κατασπῶσιν ἣν ὁ ἱερὸς Δαμασκηνός, μὴ ἐνεργουμένην μόνον, ἀλλὰ καὶ ἐνεργοῦσαν ὑποφήνας, ἄκτιστον ὑπάρχουσαν παρέστησεν· ὅπως γε μὴν οὐ διαφωνεῖ κατὰ τοῦτο πρὸς τὸν τῆς θεολογίας ἐπώνυμον, ἐν τοῖς διὰ πλάτους μοι λόγοις ἀποδέδεικται.
132. Τὰ ὑποστατικὰ ἰδιώματα ἀναφορικῶς κἂν τῷ θεῷ πρὸς ἄλληλα λέγεται, καὶ διαφέρουσιν ἀλλήλων αἱ ὑποστάσεις, ἀλλ’ οὐ κατ’ οὐσίαν. Ἔστι δ’ ὡς καὶ πρὸς τὴν κτίσιν ἀναφορικῶς ὁ θεὸς λέγεται. Οὐ γὰρ ὥσπερ λέγεται προαιώνιος, προάναρχος, μέγας, ἀγαθός, ὁ θεὸς ἡ παναγία τριάς, οὕτω δύναται λέγεσθαι καὶ πατήρ· οὐ γὰρ ἑκάστη τῶν ὑποστάσεων, ἀλλὰ μία τῶν τριῶν ὑπάρχει ὁ πατήρ, ἐξ οὗ καὶ εἰς ὃν ἀνάγεται τὰ ἑξῆς. Πρὸς μέντοι τὴν κτίσιν, διὰ τὸ ἕν ἔργον εἶναι τῶν τριῶν, ἐκ μηδαμῇ μηδαμῶς ὄντος προαχθέν, καὶ διὰ τὴν τῶν υἱῶν ὑπὸ τῆς χορηγουμένης κοινῆς τῶν τριῶν χάριτος εἰσποίησιν, πατὴρ λέγοιτ’ ἂν καὶ ἡ τριάς, τὸ γὰρ κύριος ὁ θεός σου κύριος εἷς ἐστι, καὶ τὸ πατὴρ ἡμῶν εἷς ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς, ἕνα κύριον καὶ θεὸν ἡμῶν τὴν ἁγίαν τριάδα φησί, καὶ δὴ καὶ πατέρα ἡμῶν διὰ τῆς αὐτοῦ χάριτος ἡμᾶς ἀναγεννῶντα. Λέγεται δὲ ἀναφορικῶς καθάπερ ἔφημεν καὶ ὁ πατὴρ μόνος πρὸς τὸν ὁμοούσιον υἱὸν πατήρ· ὁ αὐτὸς δὲ λέγεται καὶ ἀρχὴ πρὸς τὸν υἱόν τε καὶ τὸ πνεῦμα· λέγεται δὲ καὶ πρὸς τὴν κτίσιν ὁ πατὴρ ἀρχή, ἀλλ’ ὡς κτίστης καὶ δεσπότης τῶν κτισμάτων πάντων. Ὅταν οὖν ταῦτα πρὸς τὴν κτίσιν ὁ πατὴρ λέγηται, ἀρχή ἐστι καὶ ὁ υἱός, καὶ οὐκ εἰσὶ δύο ἀρχαί, ἀλλὰ μία· καὶ γὰρ ἀναφορικῶς λέγεται καὶ ὁ υἱὸς ἀρχή, ὡς πρὸς τὴν κτίσιν, ὥσπερ καὶ δεσπότης πρὸς τὰ δοῦλα. Οὐκοῦν ὁ πατὴρ καὶ ὁ υἱὸς μετὰ τοῦ πνεύματος, ὡς πρὸς τὴν κτίσιν μία ἀρχή ἐστι καὶ εἷς δεσπότης καὶ εἷς κτίστης καὶ εἷς θεός τε καὶ πατὴρ καὶ προμηθεὺς καὶ ἔφορος καὶ τἄλλα πάντα· καὶ τῶν τοιούτων ἕκαστον οὐκ ἔστιν οὐσία, οὐ γὰρ ἂν πρὸς ἕτερον ἀναφορικῶς ἐλέγετο, εἴπερ ἦν αὐτοῦ οὐσία.
133. Θέσεις καὶ ἕξεις καὶ τόποι καὶ χρόνοι καὶ εἴ τι τοιοῦτον οὐ κυρίως ἐπὶ τοῦ θεοῦ λέγονται, ἀλλὰ μεταφορικῶς. Τὸ δὲ ποιεῖν καὶ ἐνεργεῖν ἐπὶ μόνου τοῦ θεοῦ ἀληθέστατα ἂν λέγοιτο. Μόνος γὰρ ὁ θεὸς ποιεῖ, αὐτὸς δὲ οὐ γίνεται οὐδὲ πάσχει, ὅσον εἰς τὴν αὐτοῦ οὐσίαν ἀνήκει, καὶ μόνος διὰ πάντων ἕκαστον ποιεῖ, καὶ μόνος ἐκ μηδαμῇ μηδαμῶς ὄντων ποιεῖ, παντοδύναμον ἔχων τὴν ἐνέργειαν, καθ’ ἣν καὶ πρὸς τὴν κτίσιν ἀναφορικῶς λέγεται καὶ τὸ δυνάμει ἔχει. Δύναται γὰρ αὐτὸς εἰς τὴν ἑαυτοῦ φύσιν τι παθεῖν οὐδὲν οὐδαμῇ δύναται δὲ προσθεῖναι τοῖς ποιήμασιν, εἰ βούλοιτο. Τὸ μὲν γὰρ δυνάμει παθεῖν, ἔχειν καὶ προσλαβεῖν τι κατ’ οὐσίαν, ἀσθενείας ἐστί· τὸ δὲ δυνάμει ποιεῖν, ἔχειν καὶ προστιθέναι τοῖς ποιήμασιν, ὁπότε βούλοιτο, θεοπρεποῦς τε καὶ παντοκρατορικῆς ἰσχύος.
134. Πάντων τῶν ὄντων εἰς δέκα συγκεφαλαιουμένων, οὐσίαν, λέγω, ποσόν, ποιόν, πρός τι, ποῦ, ποτέ, ποιεῖν, πάσχειν, ἔχειν, κεῖσθαι, καὶ τῶν ἐφεξῆς τῇ οὐσίᾳ ἐνθεωρουμένων, ὁ θεὸς οὐσία ὑπερούσιός ἐστιν, ἧ ἐνθεωρεῖται μόνα τὸ πρός τί τε καὶ τὸ ποιεῖν, οὐδεμίαν ἐμποιοῦντα ταύτῃ σύνθεσιν ἢ ἀλλοίωσιν· ποιεῖ γὰρ τὰ πάντα ὁ θεός, μηδὲν αὐτὸς πάσχων κατ’ οὐσίαν. Ἔστι δὲ καὶ κτίστης πρὸς τὴν κτίσιν καὶ ἀρχὴ καὶ δεσπότης, αὐτῆς ἠργμένης καὶ αὐτῆς δουλευούσης. Ἀλλὰ καὶ πατὴρ ἡμῶν ἐστιν, ἀναγεννῶν ἡμᾶς τῇ χάριτι. Ἔστι δὲ καὶ πατὴρ πρὸς τὸν μηδαμῶς ἠργμένον χρονικῶς υἱόν, καὶ υἱὸς πρὸς τὸν πατέρα, καὶ πρόβλημα πατρὸς τὸ πνεῦμα, συναΐδιον πατρί τε καὶ υἱῷ, μιᾶς ὄντα καὶ τῆς αὐτῆς οὐσίας. Οἱ δὲ λέγοντες οὐσίαν εἶναι μόνον τὸν θεόν, μηδὲν ἔχουσαν ἐνθεωρούμενον, οὐδὲ τὸ ποιεῖν καὶ ἐνεργεῖν, οὐδὲ τὸ πρός τι ἔχειν τὸν θεὸν κατασκευάζουσιν. Εἰ δὲ μὴ ταῦτα ἔχει ὃν αὐτοὶ νομίζουσι θεόν, οὐδὲ ἐνεργός ἐστιν, οὐδὲ δημιουργός, οὐδὲ ἐνέργειαν ἔχει· ἀλλ’ οὐδὲ ἀρχὴ καὶ κτίστης καὶ δεσπότης, οὐδὲ πατὴρ ἡμῶν ἐστι κατὰ χάριν. Πῶς γὰρ ἂν εἴη ταῦτα, μὴ ἐνθεωρούμενα τῇ καθ’ ἑαυτὸν οὐσίᾳ ἔχων τὸ πρός τί τε καὶ τὸ ποιεῖν; Συναναιρεῖται δὲ καὶ τὸ τρισυπόστατον τῆς θεότητος, εἰ μὴ τῇ τοῦ θεοῦ οὐσίᾳ ἐνθεωρούμενόν ἐστι τὸ πρός τι. Ὁ δὲ μὴ τρισυπόστατος, μηδὲ τοῦ παντὸς δεσπότης, οὐδὲ θεός. Ἄθεοι τοιγαροῦν εἰσιν οἱ οὕτω κατὰ τὸν Βαρλαὰμ καὶ τὸν Ἀκίνδυνον φρονοῦντες.
135. Ἔχει ὁ Θεὸς καὶ ὃ μὴ ἔστιν οὐσία. Οὐ μὴν ὅτι τοῦτο οὐκ ἔστιν οὐσία, συμβεβηκός ἐστι. Τὸ γὰρ μὴ μόνον οὐκ ἀπογινόμενον, ἀλλ’ οὐδ’ αὔξησιν ἢ μείωσιν ἡντινοῦν ἐπιδεχόμενον ἢ ἐμποιοῦν, οὐκ ἔσθ’ ὅπως ἂν συναριθμοῖτο τοῖς συμβεβηκόσιν. Ἀλλ’ οὐχ ὅτι μήτε συμβεβηκός ἐστι τοῦτο μήτε οὐσία, τῶν μηδαμῇ μηδαμῶς ὄντων ἐστίν, ἀλλ’ ἔστι καὶ ὡς ἀληθῶς ἐστιν. Οὐ συμβεβηκὸς δέ ἐστιν, ἐπειδὴ παντάπασιν ἀμετάβλητόν ἐστιν. Ἀλλ’ οὐδὲ οὐσία, καὶ γὰρ οὐ τῶν καθ’ ἑαυτὸ ὑφεστηκότων ἐστί. Διὸ καὶ συμβεβηκός πως ἔστι παρ’ ὧν θεολόγων τοῦτο λέγεται, τοῦτο δεικνύντων μόνον, ὅτι οὐκ ἔστιν οὐσία. Τί γάρ; Ἐπεὶ καὶ τῶν ὑποστατικῶν ἕκαστον καὶ τῶν ὑποστάσεων ἑκάστη, ὅτι μήτε οὐσία ἐστὶ μήτε συμβεβηκὸς ἐπὶ θεοῦ, διὰ τοῦτο τῶν μηδαμῶς ὄντων ἐστίν; Ἄπαγε. Τὸν αὐτὸν οὖν τρόπον καὶ ἡ θεία τοῦ θεοῦ ἐνέργεια οὔτε οὐσία οὔτε συμβεβηκός ἐστι καὶ τῶν μηδαμῶς ὄντων οὐκ ἔστι. Καί, ἵν’ εἴπω τὸ πᾶσι τοῖς θεολόγοις συνδοκοῦν, εἰ τῷ βούλεσθαι ποιεῖ ὁ θεός, ἀλλ’ οὐχ ἁπλῶς τῷ πεφυκέναι, ἄλλο ἄρα τὸ βούλεσθαι καὶ ἕτερον τὸ πεφυκέναι εἰ δὲ τοῦτο, καὶ ἡ θεία βουλὴ τῆς θείας φύσεως ἕτερον. Τί οὖν; Ὅτι ἡ βουλὴ τῆς φύσεως ἕτερόν ἐστιν ἐπὶ θεοῦ καὶ οὐκ ἔστιν οὐσία, διὰ τοῦτο οὐδαμῶς ἔστιν; Οὔμενουν. Ἀλλ’ ἔστι καὶ τοῦ θεοῦ ἐστι, τοῦ μὴ οὐσίαν μόνον, ἀλλὰ καὶ βουλὴν ἔχοντος, καθ’ ἣν ποιεῖ· κἂν συμβεβηκός πως ταύτην τις ἐθέλῃ καλεῖν, ὡς μὴ οὐσίαν οὖσαν, κἂν μηδὲ συμβεβηκός, ὡς μηδεμίαν ἐμποιοῦσαν σύνθεσιν ἢ ἀλλοίωσιν. ἔχει ἄρα ὁ θεὸς καὶ ὃ οὐσία, καὶ ὃ μὴ οὐσία, κἂν εἰ μὴ συμβεβηκὸς καλοῖτο, τὴν θείαν δηλονότι βουλὴν καὶ ἐνέργειαν.
136. Ἡ οὐσία εἰ μὴ ἐνέργειαν ἔχει διαφέρουσαν ἑαυτῆς, ἀνυπόστατος ἔσται τελέως καὶ διανοίας μόνον θεώρημα. Ὁ γὰρ καθόλου λεγόμενος ἄνθρωπος οὐ διανοεῖται, οὐ δοξάζει, οὐχ ὁρᾷ, οὐκ ὀσφραίνεται, οὐ λαλεῖ, οὐκ ἀκούει, οὐ περιπατεῖ, οὐκ ἀναπνεῖ, οὐκ ἐσθίει, καὶ ἁπλῶς εἰπεῖν, οὐκ ἔχει ἐνέργειαν διαφέρουσαν τῆς οὐσίας καὶ δεικνῦσαν ὅτι ἐν ὑποστάσει ἐστί. Διὸ καὶ τελέως ἀνυπόστατός ἐστιν ὁ καθόλου ἄνθρωπος. Ὁ δὲ ἐνέργειαν ἔμφυτον ἔχων διαφέρουσαν τῆς οὐσίας ἄνθρωπος, μίαν ἢ πλείους ἢ πάσας οἵας περ ἔφημεν, ἐξ αὐτῶν γνωρίζεται ὅτι ἐν ὑποστάσει ἐστὶ καὶ οὐκ ἀνυπόστατός ἐστιν ὁ ἄνθρωπος. Ἐπεὶ δὲ αἱ τοιαῦται ἐνέργειαι, οὐκ ἐφ’ ἑνὸς ἢ δύο ἢ τριῶν, ἀλλ’ ἐπὶ πλειόνων τῷ ἀριθμῷ θεωροῦνται, δείκνυται εἶναι τὸν ἄνθρωπον ἐν ὑποστάσεσι μυρίαις.
137. Ὁ Θεὸς κατὰ τὴν διὰ τῆς αὐτοῦ χάριτος ἡμετέραν, τῆς αὐτοῦ λέγω ἐκκλησίας, εὐσέβειαν, ἐνέργειαν ἔμφυτον ἔχων δεικτικὴν ἑαυτοῦ καὶ κατὰ τοῦτο διαφέρουσαν τῆς οὐσίας αὐτοῦ (καὶ γὰρ προγινώσκει τε καὶ προνοεῖται τῶν ὑποδεεστέρων καὶ δημιουργεῖ ταῦτα καὶ συντηρεῖ καὶ δεσπόζει καὶ μετασκευάζει κατ’ οἰκείαν βούλησιν ὡς οἶδεν αὐτός), ἐν ὑποστάσει δείκνυται ὥν, ἀλλ’ οὐκ οὐσία μόνον ἀνυπόστατος. Ἐπεὶ δὲ αἱ τοιαῦται πᾶσαι ἐνέργειαι οὐκ ἐφ’ ἑνός, ἀλλ’ ἐν τρισὶ προσώποις θεωροῦνται, μία οὐσία ἐν τρισὶν ὑποστάσεσιν ὑπάρχων ὁ θεὸς ἡμῖν γνωρίζεται. Οἱ δὲ Ἀκινδυνιανοί, λέγοντες μὴ ἔχειν τὸν θεὸν ἔμφυτον ἐνέργειαν δεικτικὴν ἑαυτοῦ καὶ κατὰ τοῦτο διαφέρουσαν τῆς οὐσίας αὐτοῦ, οὐκ ἐν ὑποστάσει λέγουσιν εἶναι τὸν θεὸν καὶ ἀνυπόστατον τελέως ποιοῦσι τὸν τρισυπόστατον κύριον· τοσοῦτον ὑπερβάλλοντες κακοδοξίᾳ τὸν Λίβυν Σαβέλλιον, ὅσον πλέον εἰς κακίαν ἔχει τῆς δυσσεβείας ἡ ἀσέβεια.
138. Τῶν τριῶν θείων ὑποστάσεων οὐ μία ὡς ὁμοία ἡ ἐνέργεια, καθάπερ ἐφ’ ἡμῶν, ἀλλὰ μία ὄντως καὶ τῷ ἀριθμῷ· ὅπερ οἱ τὰ τοῦ Ἀκινδύνου φρονοῦντες λέγειν οὐ δύνανται, ἐπεὶ μὴ κοινὴν εἶναι τῶν τριῶν ἄκτιστον ἐνέργειάν φασιν, ἀλλὰ καὶ ἀλλήλων τὰς ὑποστάσεις ἐνεργείας εἶναι λέγουσιν, ὡς μὴ κοινῆς οὔσης κατ’ αὐτοὺς θείας ἐνεργείας. Ὥστε οὐδ’ οὕτως ἔχουσι λέγειν μίαν τῶν τριῶν ἐνέργειαν· ἀλλὰ καὶ ἄλλοτε ἄλλην οὕτως ἀναιροῦντες, ἀνυπόστατον κἀντεῦθεν ποιοῦσι τὸν τρισυπόστατον θεόν.
139. Οἱ τὴν Ἀκινδύνου πλάνην κατὰ ψυχὴν νενοσηκότες, κτιστὴν λέγοντες τὴν διαφέρουσαν τῆς τοῦ θεοῦ οὐσίας ἐνέργειαν, κτιστῶς ἔχειν καὶ τὸ δημιουργεῖν τὸν θεὸν δοξάζουσι, ταὐτὸ δ’ εἰπεῖν τὴν δημιουργικὴν δύναμιν αὐτοῦ. Οὐ γὰρ ἔστιν ἐνεργεῖν καὶ δημιουργεῖν χωρὶς ἐνεργείας, ὥσπερ οὐδὲ ὑπάρχειν χωρὶς ὑπάρξεως. Ὡς οὖν οὐκ ἕνι τὸν λέγοντα τὴν τοῦ θεοῦ ὕπαρξιν κτιστήν, ἀκτίστως ἔχειν αὐτὸν τὸ εἶναι οἴεσθαι, οὕτως οὐκ ἔστι τὸν λέγοντα τὴν τοῦ θεοῦ ἐνέργειαν κτιστήν, τὸ ἐνεργεῖν τε καὶ δημιουργεῖν αὐτὸν ἀκτίστως ἔχειν οἴεσθαι.
140. Κτίσματα τοῦ θεοῦ καί εἰσι καὶ λέγονται παρὰ τῶν εὐσεβῶς φρονούντων οὐχ ἡ τοῦ θεοῦ ἐνέργεια κατὰ τοὺς Ἀκινδύνου λήρους (ἄπαγε τῆς ἀσεβείας), ἀλλὰ τὰ τῆς θείας ἐνεργείας ἀποτελέσματά ἐστι τὰ κτίσματα. Εἰ γὰρ τὰ κτίσματα ἡ ἐνέργεια ἢ ἄκτιστα ταῦτά ἐστιν (ὦ τῆς παρανοίας), ὡς καὶ πρὶν κτισθῆναι ὄντα ἢ πρὸ τῶν κτισμάτων (ὦ τῆς δυσσεβείας), οὐκ εἶχεν ὁ θεὸς ἐνέργειαν. Ἀλλὰ μὴν ἐξ ἀϊδίου ἐνεργής ἐστι καὶ παντοδύναμος. Οὔκουν ἡ τοῦ θεοῦ ἐνέργεια, ἀλλὰ τὰ ἐνεργηθέντα καὶ ἀποτελεσθέντα, ὅπως ἂν καὶ ὀνομάζοιντο, ἔστι τὰ κτίσματα. Ἡ δὲ τοῦ θεοῦ ἐνέργεια ἄκτιστός ἐστι καὶ συναΐδιος θεῷ κατὰ τοὺς θεολόγους.
141. Οὐκ ἐκ τῆς οὐσίας ἡ ἐνέργεια, ἀλλ’ ἐκ τῆς ἐνεργείας ἡ οὐσία γνωρίζεται, ὅτι ἔστιν, ἀλλ’ οὐ τί ἐστι. Διὸ καὶ ὁ θεὸς οὐκ ἐκ τῆς οὐσίας, ἀλλ’ ἐκ τῆς προνοίας αὐτοῦ γινώσκεται, κατὰ τοὺς θεολόγους, ὅτι ἔστι. Διαφέρει δὴ καὶ κατὰ τοῦτο τῆς οὐσίας ἡ ἐνέργεια, ὅτι τὸ μὲν γνωρίζον ἐστὶν ἡ ἐνέργεια, τὸ δὲ δι’ αὐτῆς γνωριζόμενον ὅτι ἔστιν, ἡ οὐσία ἐστίν. Οἱ δὲ τῆς Ἀκινδύνου δυσσεβείας συνήγοροι, σπεύδοντες πείθειν μηδὲν διαφέρειν τῆς θείας οὐσίας τὴν θείαν ἐνέργειαν, τοῦτο σπεύδουσιν ἡμᾶς καταπεῖσαι, τὸ γνωριστικὸν ἀναιροῦντες, μὴ γινώσκειν ὅτι ἔστιν ὁ θεός, ὡς μηδ’ ἐκεῖνοι πάντως γινώσκοντες. Ὁ δὲ μὴ τοῦτο γινώσκων ἀθεώτατός τε καὶ ἀφρονέστατος πάντων ἂν εἴη.
142. Ὅταν δὲ λέγωσιν οὗτοι ὡς ἔχει μὲν ὁ θεὸς ἐνέργειαν, ἀλλὰ τῆς οὐσίας μηδαμῶς κατὰ μηδὲν διαφέρουσαν, συσκιάζειν πειρῶνται καὶ οὕτω τὴν οἰκείαν δυσσέβειαν καὶ σοφιστικῶς τοὺς ἀκούοντας παρακρούεσθαι καὶ ἀπατᾶν. Οὕτω γὰρ καὶ ὁ Λίβυς ἐκεῖνος Σαβέλλιος ἔλεγε καὶ υἱὸν ἔχειν τὸν πατέρα καὶ θεόν, μηδὲν αὐτοῦ διαφέροντα. Ὡς οὖν ἐκεῖνος ἠλέγχετο πατέρα λέγων υἱοῦ χωρίς, τὴν καθ’ ὑπόστασιν αὐτῶν διαφορὰν ἀρνούμενος, οὕτως οὗτοι νῦν, κατ’ οὐδὲν διαφέρειν λέγοντες τῆς θείας οὐσίας τὴν θείαν ἐνέργειαν, οὐκ ἔχειν ὅλως τὸν θεὸν ἐνέργειαν ἀπελέγχονται φρονοῦντες. Εἰ γὰρ μηδὲν ταῦτα διενήνοχεν, οὐδὲ τὸ ποιεῖν καὶ ἐνεργεῖν ἔχει ὁ θεός· οὐ γὰρ ἔστιν ἐνεργεῖν χωρὶς ἐνεργείας κατὰ τοὺς θεολόγους, ὥσπερ κατ’ αὐτοὺς αὖθις οὐδὲ ὑπάρχειν χωρὶς ὑπάρξεως. Ὅτι δὲ ἡ θεία ἐνέργεια τῆς θείας οὐσίας διαφέρει, δῆλον ἂν εἴη κἀντεῦθεν τοῖς εὖ φρονοῦσιν. Ἡ γὰρ ἐνέργεια ἕτερον ἐνεργεῖ, ὅπερ ὁ ἐνεργῶν οὐκ ἔστιν· ἐνεργεῖ γὰρ καὶ ποιεῖ ὁ θεὸς τὰ κτίσματα, αὐτὸς δὲ ἄκτιστός ἐστι. Καὶ τὸ πρός τι δὲ πρὸς ἕτερον ἀεὶ λέγεται· υἱὸς γὰρ λέγεται πρὸς τὸν πατέρα, πατὴρ δὲ τοῦ πατρός ἐστιν υἱὸς οὐδέποτε. Ὡς οὖν τὸ πρός τι τῶν ἀδυνάτων μηδὲν διαφέρειν τῆς οὐσίας, μηδὲ ἐνθεωρεῖσθαι τῇ οὐσίᾳ, ἀλλ’ οὐσίαν εἶναι, οὕτως οὐδὲ τὴν ἐνέργειαν ὅλως ἐστὶ δυνατὸν μὴ διαφέρειν τῆς οὐσίας, ἀλλ’ οὐσίαν εἶναι, κἂν Ἀκίνδυνος ἀπαρέσκηται.
143. Ὁ μέγας Βασίλειος, ἐν τοῖς συλλογιστικοῖς αὐτοῦ κεφαλαίοις περὶ θεοῦ τὸν λόγον ποιούμενος, φησὶν ὡς, ἡ ἐνέργεια οὔτε ὁ ἐνεργῶν ἐστιν οὔτε τὸ ἐνεργηθέν· οὐκ ἄρα τῆς οὐσίας ἀδιάφορός ἐστιν ἡ ἐνέργεια. Ὁ δὲ θεῖος Κύριλλος, περὶ θεοῦ καὶ αὐτὸς τὸν λόγον ποιούμενος, τὸ μὲν ποιεῖν ἐνεργείας ἐστί, θεολογεῖ, φύσεως δὲ τὸ γεννᾶν· φύσις δὲ καὶ ἐνέργεια οὐ ταὐτόν. Δαμασχηνὸς δὲ ὁ θεοφόρος, ἔργον μὲν θείας φύσεως ἡ γέννησις· ἔργον δὲ θείας θελήσεως ἡ κτίσις. Καὶ ἀλλαχοῦ δὲ σαφῶς πάλιν ὁ αὐτός, ἄλλο, φησίν, ἐστὶν ἐνέργεια καὶ ἄλλο ἐνεργητικόν. Ἐνέργεια μὲν γάρ ἐστιν ἡ οὐσιώδης τῆς φύσεως κίνησις· ἐνεργητικὸν δὲ ἡ φύσις, ἐξ ἧς ἡ ἐνέργεια πρόεισι. Πολλαχῶς ἄρα τῆς θείας οὐσίας ἡ ἐνέργεια διαφέρει κατὰ τοὺς θεοειδεῖς πατέρας.
144. Ἡ οὐσία τοῦ θεοῦ παντάπασίν ἐστιν ἀνώνυμος, ἐπεὶ καὶ πάντῃ ἐστὶν ἀπερινόητος. Ὀνομάζεται οὖν ἐκ πασῶν τῶν οἰκείων ἐνεργειῶν, μηδενὸς ἐκεῖ τῶν ὀνομάτων πρὸς ἕτερον κατὰ τὴν σημασίαν διαφέροντος· ἐξ ἑκάστου γὰρ καὶ πάντων οὐδὲν ἕτερον ἢ τὸ κρύφιον ἐκεῖνο, μηδαμῶς γινωσκόμενον ὅ τί ποτέ ἐστι, καλεῖται. Ἐπὶ δὲ τῶν ἐνεργειῶν ἕκαστον τῶν ὀνομάτων διάφορον ἔχει σημασίαν τίς γὰρ οὐκ οἶδεν ὅτι διενηνόχασιν ἀλλήλων τὸ κτίζειν, τὸ δεσπόζειν, τὸ κρίνειν, τὸ προνοεῖσθαι, τὸ διὰ τῆς οἰκείας χάριτος τὸν θεὸν ἡμᾶς υἱοθετεῖν; Οἱ οὖν τὰς φυσικὰς θείας ταύτας ἐνεργείας, ὡς ἀλλήλων τε καὶ τῆς θείας φύσεως διαφερούσας, λέγοντες κτιστάς, τί ἄλλο ἢ τὸν θεὸν εἰς κτίσμα κατασπῶσι; Τὰ γὰρ κτιζόμενα, τὰ δεσποζόμενα, τὰ κρινόμενα καὶ ἁπλῶς πάντα τὰ τοιαῦτά ἐστι τὰ κτίσματα, ἀλλ’ οὐχ ὁ κτίστης καὶ δεσπότης καὶ κριτής, οὐδ’ αὐτὸ τὸ κρίνειν καὶ δεσπόζειν καὶ δημιουργεῖν, ἅπερ φυσικῶς ἐνθεωρεῖται τούτῳ.
145. Ἡ οὐσία τοῦ θεοῦ καθάπερ ἀνώνυμός ἐστι παντάπασιν ὡς ὑπερώνυμος κατὰ τοὺς θεολόγους, οὕτω καὶ ἀμέθεκτος ὡς ὑπὲρ μέθεξιν ὑπάρχει κατ’ αὐτούς. Οἱ οὖν ἀπειθοῦντες οὗτοι νῦν τῇ διὰ τῶν ἁγίων ἡμῶν πατέρων τοῦ πνεύματος διδασκαλίᾳ καὶ λοιδοροῦντες ἡμᾶς τοὺς αὐτοῖς ὁμολογοῦντας, πολλοὺς γίνεσθαί φασι θεοὺς ἢ σύνθετον τὸν ἕνα, εἴπερ ἡ θεία ἐνέργεια τῆς θείας οὐσίας διαφέρει καὶ εἰ ὅλως ἐνθεωρεῖταί τι τῇ τοῦ θεοῦ οὐσίᾳ· ἀγνοοῦσι γάρ, ὡς οὐχὶ τὸ ἐνεργεῖν καὶ ἡ ἐνέργεια, ἀλλὰ τὸ πάσχειν καὶ τὸ πάθος ποιεῖ τὴν σύνθεσιν. Ὁ δὲ θεὸς ἐνεργεῖ, μηδὲν αὐτὸς πάσχων, μηδὲ ἀλλοιούμενος. Οὐκ ἄρα σύνθετος ἔσται διὰ τὴν ἐνέργειαν. Καὶ τὸ πρός τι δὲ ὁ θεὸς καὶ πρὸς τὴν κτίσιν ἔχει, ὡς ἀρχὴ καὶ δεσπότης ὧν αὐτῆς, ἀλλ’ οὐ συναριθμεῖται τοῖς γεγονόσι παρὰ τοῦτο. Πολλοὶ δὲ πάλιν πῶς ἔσονται θεοὶ διὰ τὸ ἔχειν τὸν θεὸν ἐνέργειαν, εἴπερ ἑνός ἐστι θεοῦ, μᾶλλον δὲ ὁ αὐτὸς θεός ἐστιν ἡ θεία οὐσία καὶ ἡ θεία ἐνέργεια; Σαφὴς οὖν ὄντως τοῦτο λῆρος τῆς αὐτῶν φρενοβλαβείας.
146. Εἰπὼν ὁ κύριος πρὸς τοὺς οἰκείους μαθητάς, ὅτι εἰσί τινες τῶν ὧδε ἑστηκότων, οἵ οὐ μὴ γεύσωνται θανάτου ἕως ἂν ἴδωσι τὴν βασιλείαν τοῦ θεοῦ ἐληλυθυῖαν ἐν δυνάμει, μεθ’ ἡμέρας ἕξ παραλαβὼν τὸν Πέτρον καὶ Ἰάκωβον καὶ Ἰωάννην καὶ τὸ Θαβώριον ὄρος ἀνελθών, ἔλαμψεν ὡς ὁ ἥλιος καὶ τὰ ἱμάτια αὐτοῦ ἐγένετο λευκὰ ὡς τὸ φῶς· οὐ γὰρ ἠδύναντο πλέον ἐκεῖνοι βλέπειν, μᾶλλον δὲ καὶ πρὸς τὴν λάμψιν ταύτην οὐκ ἰσχύοντες ἀτενίζειν, πρηνεῖς εἰς γῆν κατέπεσον. Ὅμως εἶδον κατὰ τὴν ἐπαγγελίαν τοῦ σωτῆρος τὴν βασιλείαν τοῦ θεοῦ, τὸ θεϊκὸν ἐκεῖνο καὶ ἀπόρρητον φῶς, ὃ Γρηγόριος μὲν καὶ Βασίλειος οἱ μεγάλοι θεότητα προσαγορεύουσι· φῶς, λέγοντες, ἡ παραδειχθεῖσα θεότης ἐπὶ τοῦ ὄρους τοῖς μαθηταῖς· καὶ κάλλος τοῦ ὄντως δυνατοῦ ἡ νοητὴ αὐτοῦ καὶ θεωρητὴ θεότης. Ὁ γὰρ μέγας Βασίλειος καὶ κάλλος εἶναι τοῦ θεοῦ φησι τὸ φῶς ἐκεῖνο, μόνοις τοῖς ἁγίοις θεωρητὸν ἐν τῇ δυνάμει τοῦ θείου πνεύματος. Διὸ καί φησι πάλιν· εἶδον δὲ αὐτοῦ τὸ κάλλος Πέτρος καὶ οἱ υἱοὶ τῆς βροντῆς ἐν τῷ ὄρει, ὑπερλάμπον τὴν τοῦ ἡλίου λαμπρότητα, καὶ τὰ προοίμια τῆς αὐτοῦ παρουσίας ὀφθαλμοῖς λαβεῖν κατηξιώθησαν. Ὁ δὲ Δαμασκηνὸς θεολόγος, μετὰ τοῦ χρυσοῦ τὴν γλῶτταν Ἰωάννου, φυσικὴν ἀκτῖνα τῆς θεότητος τὸ φῶς ἐκεῖνο προσηγόρευσαν ὁ μὲν γράφων, ἀνάρχως ὁ υἱὸς ἐκ τοῦ πατρὸς γεννηθείς, τὴν φυσικὴν ἀκτῖνα ἄναρκον κέκτηται τῆς θεότητος, καὶ ἡ τῆς θεότητος δόξα καὶ δόξα τοῦ σώματος γίνεται· ὁ δὲ χρυσορρήμων, λαμπρότερος, φησίν, ἑαυτοῦ ἐφαίνετο ὁ κύριος ἐπὶ τοῦ ὄρους, τῆς θεότητος παραδειξάσης τὰς ἀκτῖνας αὐτῆς.
147. Τοῦτο τὸ θεϊκὸν καὶ ἀπόρρητον φῶς, τὴν τοῦ θεοῦ θεότητα καὶ βασιλείαν, τὸ κάλλος καὶ τὴν λαμπρότητα τῆς θείας φύσεως, τὴν ἐν τῷ ἀκαταλήκτῳ αἰῶνι τῶν ἁγίων ὅρασιν καὶ ἀπόλαυσιν, τὴν φυσικὴν ἀκτῖνα καὶ δόξαν τῆς θεότητος, φάσμα καὶ κτίσμα οἱ Ἀκινδυνιανοὶ λέγουσι, καὶ τοὺς μὴ ἀνεχομένους κατ’ αὐτοὺς εἰς τὸ θεῖον φῶς τοῦτο βλασφημεῖν, ἀλλ’ ἄκτιστον εἶναι φρονοῦντας τὸν θεὸν καὶ κατ’ οὐσίαν καὶ κατ’ ἐνέργειαν, διθεΐτας εἶναι συκοφαντοῦντες περιαγγέλλουσιν. Ἀλλ’ αἰσχυνέσθωσαν, ἀκτίστου γὰρ καὶ τοῦ θείου φωτὸς ὄντος, εἷς ἡμῖν θεός ἐστιν ἐν μιᾷ θεότητι, ὡς ἑνὸς θεοῦ, καθάπερ ἀνωτέρω πολλαχῶς δέδεικται, καὶ τῆς ἀκτίστου οὐσίας οὔσης καὶ τῆς ἀκτίστου ἐνεργείας, δηλαδὴ τῆς θείας χάριτος καὶ ἐλλάμψεως ταύτης.
148. Φάσμα τοιγαροῦν καὶ κτίσμα φρονεῖν ἐπὶ τῆς συνόδου τολμηρῶς εἰπόντες καὶ κατασκευάζειν πειραθέντες οἱ Ἀκινδυνιανοὶ τὸ λάμψαν ἀπὸ τοῦ σωτῆρος ἐν Θαβὼρ θεϊκὸν ἐκεῖνο φῶς, καὶ διὰ πολλῶν ἐξελεγχθέντες καὶ μὴ μεταπεισθέντες, ἀφορισμῷ ἐγγράφῳ καὶ ἀναθέματι καθυπεβλήθησαν. Εἴς τε γὰρ τὴν διὰ σαρκὸς οἰκονομίαν βλασφημοῦσι τοῦ θεοῦ καὶ κτιστὴν εἶναι φρενοβλαβῶς λέγουσι τὴν τοῦ θεοῦ θεότητα καὶ εἰς κτίσμα, τό γε εἰς αὐτοὺς ἧκον, κατασπῶσιν αὐτὸν τὸν πατέρα καὶ τὸν υἱὸν καὶ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον· μία γὰρ καὶ ἡ αὐτή ἐστιν ἡ θεότης τῶν τριῶν. Εἰ δὲ καὶ ἄκτιστον οὗτοι σέβειν λέγουσι θεότητα, δύο φανερῶς λοιπὸν οὗτοι λέγουσιν εἶναι τοῦ θεοῦ θεότητας, μίαν κτιστὴν καὶ ἄλλην ἄκτιστον. Οὕτω φιλονεικοῦσι πάντας τοὺς ἐκ παλαιοῦ κακοδόξους ὑπερβῆναι τῇ δυσσεβείᾳ.
149. Ἄλλοτε δὲ τὴν οἰκείαν κακοδοξίαν συσκιάζειν κἂν τούτῳ μηχανώμενοι, καὶ ἄκτιστον εἶναι λέγουσι τὸ ἐν Θαβωρίῳ λάμψαν φῶς καὶ οὐσίαν εἶναι τοῦ θεοῦ, πολλαπλῶς κἀν τούτῳ βλασφημοῦντες. Ἐπεὶ γὰρ ὑπὸ τῶν ἀποστόλων ἑώραται τὸ φῶς ἐκεῖνο, ὁρατὴν λοιπὸν εἶναι κακῶς φρονοῦσι τὴν οὐσίαν τοῦ θεοῦ. Ἀλλ’ ἀκουέτωσαν τοῦ λέγοντος, οὐδεὶς «ἔστη ἐν ὑποστήματι» καὶ οὐσίᾳ θεοῦ καὶ θεοῦ φύσιν ἢ εἶδεν ἣ ἐξηγόρευσε, καὶ μὴ μόνον οὐδεὶς ἀνθρώπων, ἀλλ’ οὐδὲ τῶν ἀγγέλων· καὶ αὐτὰ γὰρ τὰ ἑξαπτέρυγα χερουβὶμ καὶ πρὸς αὐτὴν τὴν ὑπερβολὴν τῆς ἐκεῖθεν ἐκπεμπομένης ἐλλάμψεως ταῖς πτέρυξι περικαλύπτει τὰς ὄψεις. Ἐπεὶ γοῦν οὐδέσιν οὐδέποτε ἡ ὑπερουσιότης ὥφθη τοῦ θεοῦ, ὅταν ταύτην εἶναι οἱ Ἀκινδυνιανοὶ λέγωσι τὸ φῶς ἐκεῖνο, ἀθέατον εἶναι παντάπασι τὸ φῶς τοῦτο μαρτυροῦσι, καὶ μηδὲ τοὺς τῶν ἀποστόλων ἐκκρίτους τυχεῖν ἐπ’ ὄρους τῆς τούτου θέας, μηδὲ τὸν κύριον ἀληθῶς ταύτην ἐπαγγείλασθαι τούτοις, μηδ’ ἀληθῶς λέγειν τὸν λέγοντα, εἴδομεν τὴν δόξαν αὐτοῦ, σὺν αὐτῷ ὄντες ἐν τῷ ὄρει τῷ ἁγίῳ· καὶ διαγρηγορήσαντες Πέτρος καὶ οἱ σὺν αὐτῷ, εἶδον τὴν δόξαν αὐτοῦ· ἕτερος δὲ τὸν διαφερόντως ἠγαπημένον τῷ Χριστῷ Ἰωάννην φησὶν αὐτὴν τὴν τοῦ λόγου θεότητα παραγυμνωθεῖσαν ἐπ’ ὄρους ἰδεῖν. Εἶδον οὖν καὶ ἀληθῶς εἶδον τὴν ἄκτιστον καὶ θείαν ἔλλαμψιν ἐκείνην, ἀοράτου τοῦ θεοῦ διαμένοντος καθ’ ὑπερούσιον κρυφιότητα, κἂν Βαρλαὰμ καὶ Ἀκίνδυνος καὶ οἱ τούτων ὁμόφρονες διαρραγῶσιν.
150. Ἡνίκα δέ τις ἔρηται τοὺς Ἀκινδυνιανούς, οὐσίαν εἶναι τὸ φῶς ἐκεῖνο τῆς θεότητος εἰπόντας, καὶ ὁρᾶται λοιπὸν ἡ οὐσία τοῦ θεοῦ, ἀναγκαζόμενοι τὸν δόλον ἐκκαλύπτουσιν, οὐσίαν λέγοντες εἶναι τοῦτο φάναι, ἐπεὶ δι’ αὐτοῦ ἡ οὐσία τοῦ θεοῦ ἑώραται· διὰ γὰρ τῶν κτισμάτων ἡ οὐσία τοῦ θεοῦ ὁρᾶται· πάλιν κτίσμα κατασκευάζοντες οἱ τάλανες εἶναι τὸ φῶς τῆς τοῦ κυρίου μεταμορφώσεως. Καθορᾶται δὲ διὰ τῶν κτισμάτων, οὐχ ἡ οὐσία, ἀλλ’ ἡ δημιουργικὴ τοῦ θεοῦ ἐνέργεια. Ὥστε δυσσεβῶς καὶ τοῦτο καὶ τῷ Εὐνομίῳ συμφωνοῦντες λέγουσιν, ὅτι διὰ τῶν κτισμάτων ἡ οὐσία τοῦ θεοῦ ὁρᾶται· οὕτω πολύχουν αὐτοῖς ἐστι τὸ τῆς δυσσεβείας λήϊον. Φευκτέον οὖν αὐτοὺς καὶ τὴν αὐτῶν κοινωνίαν, ὡς ψυχοφθόρον καὶ πολυκέφαλον ὕδραν, ὡς πολυειδῆ τῆς εὐσεβείας λύμην.
Μαξιμολογία 
You must be logged in to post a comment.